Zatrucie ołowiem
Ołów jest metalem ciężkim, niebiesko-szarym, toksycznym dla człowieka. Kiedy zostaje wchłonięty, jego najcięższe efekty dają się odczuć w centralnym układzie nerwowym, ale może on również dotknąć czerwonych krwinek i układu pokarmowego.
Zatrucie ołowiem
Ołów może przeniknąć do ciała przez usta albo przez płuca. Stopień asymiliacji ołowiu zmienia się w zależności od osoby, a przede wszystkim, w zależności od jej stanu zdrowia.Skażenie ołowiem
Trzeba oczywiście odróżnić zatrucie ołowiem od skażenia ołowiem. Kwestia skażenia ołowiem pojawia się w momencie kiedy ekspozycja na ten metal wywołuje we krwi poziom ołowiu wyższy niż normalnie, bez prowokowania objawów. Jeśli skażenie jest wystarczająco duże, aby sprowokować pojawienie się symptomów, wtedy mówimy o zatruciu ołowiem.Zatrucie ołowiem u dzieci
Dorośli ludzie są głównymi ofiarami skażenia albo zatrucia ołowiem. Ale kiedy dotyczy to małych dzieci, ich zdrowie jest wyjątkowo zagrożone. Nawet bardzo małe ilości ołowiu mogą zaszkodzić w ich rozwoju kognitywnym oraz spowodować pojawienie się zaburzeń uwagi i koncentracji. Obawa jest jeszcze większa, jeśli zdamy sobie sprawę z tego, że dzieci absorbują od 5 do 10 razy więcej ołowiu niż dorośli. Ich zwyczaj brania wszystkiego do buzi może częściowo wyjaśnić to zjawisko.Poza tym, duża proporcja metalu wprowadzonego do organizmu dziecięcego, około 25%, pozostaje w krążeniu krwi i wywołuje działanie neurotoksyczne. W porównaniu, u osoby dorosłej, jedynie od 5% do 10% tego metalu pozostaje we krwi. Reszta utwierdza się w kościach albo w zębach. Zatrucie może być ostre, a więc wynikać z krótkiej ekspozycji na bardzo wysokie ilości ołowiu, albo chroniczne, z powodu dłuższej ekspozycji na niskie dawki ołowiu.
Zatrucie ołowiem nazywamy również saturnizmem lub ołowicą, niezależnie od tego, czy jest przewlekłe, czy ostre.
Gdzie lokuje się ołów?
Kiedy tylko zostanie zasymilowany, ołów bardzo szybko dociera do krążenia krwi. Później, utwierdza się w kościach i w zębach. Niewielka ilość ołowiu, skumulowana w kościach, zostanie uwolniona i wyeliminowana stopniowo wraz z uryną. Proces ten może się rozciągnąć nawet na dziesiątki lat.Polecamy, również: Jak walczyć z ołowiem w wodzie?
Diagnoza
Zatrucie ołowiem często jest diagnozowane w następstwie testów wykrywających przeprowadzanych w środowisku pracy. Zdarza się również, że lekarz leczący podejrzewa zatrucie ołowiem, opierając się na symptomach i możliwych źródłach ołowiu, na kontakt z którymi pacjent jest narażony. W tym przypadku, test ten powinien być także przeprowadzony na bliskich pacjenta, którzy również mogą być ofiarami zatrucia ołowiem.Poziom ołowiu we krwi
Aby zrealizować ten test, przeprowadza się analizę krwi, która wykrywa poziom ołowiu we krwi. Rezultat jest podawany w mikrogramach ołowiu na decylitr krwi (µg/dl) albo w mikromolach ołowiu na litr krwi (µmol/l). Obecność ołowiu we krwi odzwierciedla przede wszystkim ostatni kontakt z ołowiem. Jednakże, badania wskazują, że dawna ekspozycja na ołów również podnosi lekko obecność ołowiu we krwi.Poziom ołowiu we krwi uważny za bezpieczny dla zdrowia nie przestaje się zmniejszać w przeciągu ostatnich dziesięcioleci. Aktualnie, jeśli dana jednostka ma poziom ołowiu we krwi równy bądź wyższy niż 10 µg/dl (albo 0,5 µmol/l), jej lekarz jest zobowiązany do powiadomieniu o tym władze zdrowia publicznego. Ten próg obowiązkowej deklaracji został zaproponowany przez Centers for Disease Control w Stanach Zjednoczonych, w 1991 roku, a następnie został przyjęty przez władze zdrowia publicznego w innych krajach. Fakt przekroczenia tego poziomu nie zawsze powoduje pojawienie się objawów toksyczności.
Niektórzy eksperci oceniają, że lekkie zaburzenia poznawcze mogą pojawiać się poniżej tego progu i być może nie ma poziomu ekspozycji na ołów, która byłaby bezpieczna dla zdrowia ludzkiego. Zresztą, pewne badanie przeprowadzone na 1987 osobach dorosłych w Ameryce, w wieku od 20 lat do 39 lat, wskazywało, że ludzie mający najwyższy poziom ołowiu we krwi (2,1 µg/dl) byli dwa razy bardziej narażeni na ucierpienie z powodu depresji oraz pięć razy bardziej na ucierpienie z powodu ataków paniki niż ci, którzy mieli najniższy poziom ołowiu we krwi (0,7 µg/dl albo mniej).
Mierzenie ilości ołowiu w organizmie człowieka
Obecność ołowiu można również zmierzyć w moczu albo we włosach. Jednakże, analizą składu moczu rzadko się posługujemy, ponieważ rezultaty są bardzo ciężkie do zinterpretowania. Jeśli chodzi o analizę włosa, nie jest ona zalecana jako metoda diagnostyczna, ponieważ rezultaty są zbyt zmienne.Rozmiar problemu
W Ameryce Północnej i w większości krajów uprzemysłowionych, obecność ołowiu w środowisku spadła od lat siedemdziesiątych XX wieku. W rzeczywistości, liczne kraje wycofały ołów, przede wszystkim z benzyny, z powodu jego szkodliwego działania na zdrowie. W Stanach Zjednoczonych, obecność ołowiu we krwi nie przestaje spadać w ciągu trzydziestu ostatnich lat (u dzieci w wieku od 1 roku do 5 lat). Średni poziom ołowiu sytuował się około 15 µg/dl pod koniec lat siedemdziesiątych, i około 4 µg/dl pod koniec lat osiemdziesiątych. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych, poziom ołowiu wynosił około 2 µg/dl, a około 1,5 µg/dl w 2005 roku. Spadek ten jest obserwowany również w Kanadzie, dla całej populacji. W 2007-2008 roku, Kanadyjczycy w wieku od 6 lat do 79 lat mieli średni poziom ołowiu we krwi 1,37 µg/dl.Jednakże, w dalszym ciągu w prowincjach kanadyjskich każdego roku stwierdza się od 200 - 500 przypadków skażenia ołowiem, przede wszystkim u dorosłych, narażonych na kontakt z ołowiem w swoim środowisku pracy (w tym fabryki przetwarzające metale albo recyklingujące akumulatory samochodowe zawierające ołów). Osoby te jednakże nie są zatrute, to znaczy, nie wszystkie mają objawy zatrucia.
Dodatkowo, osoby urodzone przed rokiem 1970, czyli w momencie, kiedy ołów był częściej używany w przemyśle, mogą doświadczać teraz skutków takiego stanu rzeczy. W rzeczywistości, dawna ekspozycja na ołów może przyczyniać się do pojawiania się chorób zazwyczaj wiązanych ze starzeniem (nadciśnienie, problemy nerkowe, katarakty, zaburzenia pamięci). Na tę chwilę, chodzi tutaj jeszcze o hipotezę. Nie wiemy również, czy skutki te są odwracalne. Osteoporoza może sprawić, że ołów wcześniej skumulowany w kościach, w okresie dzieciństwa, zostanie później uwolniony do obiegu krwi. W rzeczywistości, wiemy, że od 90% do 95% absorbowanego ołowiu utwierdza się w kościach, w podobny sposób jak calcium.
Benzyna bez ołowiu
Przez długi czas uciekaliśmy się do czteroetylku ołowiu jako dodatku do benzyny samochodowej, aby zredukoać grzechotanie w silniku. Z powodu przede wszystkiem ryzyka toksyczności, które sobą prezentuje, ołów był stopniowo usuwany z benzyny sprzedawanej w Ameryce Północnej. Całkowicie został zakazany w 1986 roku w Stanach Zjednoczonych, a w 1990 roku w Kanadzie. Ciągle znajdujemy ołów w benzynie sprzedawanej w krajach rozwijających się. Należy odnotować, że ołów, który został spalony w benzynie (7 milionów ton jedynie w Stanach Zjednoczonych) znalazł się w większej części w powietrzu, w glebie, w wodzie oraz w oraganizmach żywych. W rzeczywistości, metal ten nie ulega rozkładowi.Źródła ekspozycji na ołów
Niektóre sektory przemysłowe używają jeszcze ołowiu. Na przykład, ciągle wchodzi on do produkcji stali nierdzewnej i mosiądzu, tak samo jak i produkcji produktów elektronicznych oraz akumulatorów samochodowych. Poza tym, niektóre centralne termiczne, przede wszystkim te, zasilane węglem, w dalszym ciągu wyrzucają ołów do gleby, do wody i do powietrza. Przypomnijmy, że ołów wyrzucany do środowiska nie rozkłada się.Uwaga
Amalgamaty używane w stomatologii, zwane popularnie plombami, nie zawierają ołowiu, ale 50% rtęci oraz stop metali (srebro, cynk, miedź i cynę).
Zobacz również:
Źródła ołowiu, które mogą być przyczyną skażenia albo zatrucia ołowiem:
woda pitna
Woda z kranu może zawierać ołów. Tak może być w przypadku domów, gdzie rurociągi zawierają lutowania z ołowiu, albo są podłączone do starych wodociągów miejskich, zrobionych z ołowiu. W Kanadzie, według kanadyjskiej agencji zdrowia, zawartość ołowiu w wodzie z kranu mieści się poniżej akceptowalnej granicy, to znaczy 10 mikrogramów ołowiu na litr wody po 5 minutach przepływu. W Stanach Zjednoczonych z kolei, normę ustaloną na 15 mikrogramów ołowiu na litr wody, przy pierwszym odkręceniu kranu rankiem. W przypadku wątpliwości, możliwe jest przetestowanie wody w akredytowanym laboratorium.żywność
Jak podaje kanadyjska agencja zdrowia, ślady ołowiu możemy znaleźć praktycznie w każdym jedzeniu. Ołów znajdujący się w powietrzu wraca do gleby i jest absorbowany przez rośliny uprawne. W niektórych krajach, ołowiowe lutowania puszek konserwowych również są innym źródłem skażenia. W Kanadzie, producenci żywności w puszkach nie używają już ołowiu od dwudziestu lat, ale posługują się raczej lutowaniem elektrycznym. Nie odnotowano więc żadnego przypadku skażenia ołowiem zawartym w jedzeniu w Kanadzie od wielu lat. Lutowanie ołowiowe bardzo łatwo można rozpoznać: tworzy ono szeroki, nierówny ślad na puszce.powietrze
Obecność ołowiu w powietrzu bardzo znacznie się zmniejszyła dzięki wyeliminowaniu ołowiowych dodatków do benzyny samochodowej. Benzyna bez ołowiu pojawiła się w 1975 roku w Kanadzie. Od 1990 roku, benzyna ołowiowa jest zakazana w tym kraju.gleba
Przede wszystkim, w pobliżu dróg, mostów i hut, gleba i pył zawierają czasami ilości ołowiu na tyle duże, że mogą być toksyczne, ale raczej nie dla osoby dorosłej. Skażenie gleb wynika również z powszechnego posługiwania się ołowiem przez przemysł, w przeszłości.papierosy i bierne palenie
Ołów jest naturalnie zawarty w liściach tytoniu i jest uwalniany w momencie spalania.farby
Aż do lat sześćdziesiątych XX wieku, ołów był używany jako pigment w farbach, a w szczególności w odcieniach białych i pastelowych. Zawartość ołowiu w tych farbach mogła prezentować nawet połowę całkowitej wagi. W mieszkaniu, kiedy farba jest w dobrym stanie, nie przedstawia ona sobą wielkiego ryzyka. Ale możemy wdychać kurz zawierający ołów, kiedy farba na bazie ołowiu się łuszczy, kiedy ją zdejmujemy i kiedy ją piaskujemy, albo kiedy palimy pomalowane drewno. Od lat sześćdziesiątych, zawartość ołowiu w farbach stopniowo się zmniejszała. W 1991 roku, producenci kanadyjscy farb dobrowolnie przestali używać ołowiu. W naszych czasach, farby z ołowiem są jeszcze używane do malowania budynków przemysłowych albo handlowych, tak samo jak i w przemyśle wojskowym i morskim.produkty rzemieślnicze
Garnki oraz ceramika rzemieślnicza są czasami pokrywane emalią ołowiową. Kryształ, czyli odmiana szkła, może być produkowany z ołowiem. Problem pojawia się, kiedy posługujemy się tym typem pojemników, aby podawać napoje albo jedzenie, zwłasza wtedy, kiedy są one kwaśne i ciepłe.produkcja amunicji zawierającej ołów
Albo ołowianych ciężarków rybackich, tak samo jak i uczęszczanie na strzelnicę, w której system wentylacji jest nieodpowiedni, spowodowały wiele przypadków zatrucia ołowiem.niektóre tradycyjne lekarstwa
Niektóre produkty używane w medycynie ajurwedyjskiej, niezatwierdzone, zawierają wysokie stężenia ołowiu oraz innych metali ciężkich, takich jak rtęć albo arsen.niektóre tradycyjne kosmetyki
Khol to substancja w postaci proszku, o ciemnym kolorze, używana jako cień do powiek na Środkowym Wschodzie, w Azji i w Afryce Północnej. Niektóre z nich zawierają wysokie stężenia ołowiu i doniesiono o przypadkach zatrucia. Mimo że generalnie jakakolwiek zawartość ołowiu jest zabroniona w produktach kosmetycznych, to niektóre z nich i tak go zawierają.produkcja i renowacja witraży
Przede wszystkim wtedy, kiedy ołów musi być stopiony, ekspozycja na ten metal może być duża.biżuteria złej jakości
Fakt noszenia biżuterii nie powoduje szkód. Jednakże, branie do ust biżuterii złej jakości (jak to mają w zwyczaju dzieci) może okazać się toksyczne. Jak podaje kanadyjska agencja zdrowia, biżuterię zawierającą ołów łatwo można rozpoznać dzięki jej szarawej barwie. Poza tym, może ona zostawiać szary ślad, kiedy potrze się nią biały papier (o ile ołów nie został pokryty farbą).Objawy zatrucia ołowiem
Dorośli
- metaliczny posmak w ustach,
- bóle brzucha,
- wymioty i biegunka,
- konwulsje, śpiączka, i czasami śmierć.
- zatrucie przewlekłe
- dorośli: przewlekła ekspozycja na ołów nie wywołuje objawów łatwo wykrywalnych. Ale może zwiększać następujące zagrożenia:
- problemy z płodnością (kobiety i mężczyźni),
- dla kobiet w ciąży: poronienie, przedwczesny poród, urodzenie martwego dziecka;
- problemy ze zdrowiem potencjalnie chroniczne.
Dzieci
- następujące szkody, jeśli są, generalnie ujawnią się w wieku szkolnym:
- zmęczenie i drażliwość,
- zaburzenia uwagi,
- trudności z uczeniem się,
- agresywne zachowania.
- bladość spowodowana anemią,
- bóle głowy,
- problemy ze słuchem,
- problemy z mową i wysławianiem się,
- problemy z koordynacją motoryczną,
- bóle brzucha,
- utrata apetytu i wagi.
Według pewnego badania, na każde 10 mikrogramów ołowiu na decylitr krwi (10 µg/dl), obserwujemy utratę około 4 punktów IQ. Nie wiemy na tę chwilę, czy efekt ten się utrzymuje długoterminowo.
Osoby zagrożone
- osoby starsze, szczególnie kobiety, które były narażone na kontakt z dużymi ilościami ołowiu w przeszłości. Osteoporoza, która dotyka przede wszystkim kobiety w okresie menopauzy, może sprawić, że ołów skumulowany w kościach, zostanie uwolniony do organizmu. Dodatkowo, osoby starsze są bardziej narażone na występowanie wysokiego poziomu ołowiu we krwi, z mniejszymi objawami, niż dzieci.
- kobiety ciężarne i ich płód. Ołów zgromadzony w kościach może się uwolnić, przejść przez łożysko i dotrzeć do płodu.
- niemowlęta i dzieci poniżej 6 roku życia.
- dzieci cierpiące na zespół pica. Chodzi tutaj o zaburzenie pokarmowe kompulsywne, które polega na systematycznym pochłanianiu niektórych niejadalnych substancji (ziemia, piasek, papier, farba, kreda, etc.).
Czynniki ryzyka
- praca w fabryce przetwarzającej metale albo recyklingującej akumulatory samochodowe lub produkty elektroniczne zawierające ołów.
- życie blisko fabryk wyrzucających ołów do atmosfery.
- życie w domu zbudowanym przed rokiem 1980, z powodu zagrożeń związanych z ekspozycją na ołów, spowodowanych przez wodę z kranu (ruruciągi z lutowaniem ołowianym) oraz przez stare farby na bazie ołowiu.
- niedobór pokarmowy wapnia, witaminy D, protein, cynku i żelaza ułatwia absorpcję ołowiu przez organizm.
Prewencja zatrucia ołowiem
Dlaczego należy zapobiegać? Po pierwsze, ołów jest metalem toksycznym dla ciała ludzkiego, w szczególności dla układu nerwowego (przede wszystkim u małych dzieci). Po drugie, niektóre skutki ołowiu mogą się okazać nieodwracalne, prewencja jest więc mile widziana. Po trzecie, istnieje wiele strategii relatywnie łatwych do zastosowania, które mogą zredukować ilość ołowiu w środowisku i ograniczyć jego absorpcję.Pomiary i wykrywanie
W przypadku zatrucia ołowiem, kiedy symptomy już się pojawiły, zbyt późno jest na zapobieganie. Jednakże, w przypadku skażenia, objawy nie zawsze są wykrywalne. Powinniśmy więc potwierdzić skażenie poprzez pobranie krwi. Zalecenia zmieniają się w zależności od kraju.W Kanadzie, na przykład, zaleca się wykrywanie poprzez pomiar obecności ołowiu we krwi jedynie u niemowląt i u dzieci z grupy wysokiego ryzyka. Amerykańskie Centers for Disease Control and Prevention oraz American Academy of Pediatrics doradzają systematyczne testy u wszystkich dzieci w wieku od 1 roku do 2 lat, tak samo jak i systematyczne wykrywanie u dorosłych z grupy ryzyka.
Według ekspertów kanadyjskich, jeśli obecność ołowiu we krwi sytuuje się między 6 µg/dl i 10 µg/dl (co jest większe niż średnia kanadyjska), lekarz powinien zapytać daną jednostkę o jej środowisko i spróbować ograniczyć ekspozycję na ołów, ze względu na ostrożność. Poczynając od 10 µg/dl, obserwowanie poziomu obecności ołowiu we krwi oraz konkretne działania, aby zredukować źródła owłowiu, są bardzo ważne.
Podstawowe strategie prewencyjne
Generalnie, chodzi tutaj o ograniczenie, tak bardzo jak to możliwe, kontaktu z różnymi źródłami ołowiu.Dom
- poinformować się na temat środków prewencji, które należy podjąć, jeśli wynajmujemy albo odnawiamy dom zbudowany przed 1980 rokiem. W przypadku wątpliwości, możemy kazać zbadać próbkę wody, farby, kurzu albo ziemi, w laboratorium prywatnym, albo skonsultować się z inspektorem;
- czyścić regularnie, mokrą szmatką, podłogi i brzegi okien, a także inne powierzchnie, które mogą być źródłem ekspozycji na ołów;
- jeśli chodzi o starą farbę na bazie ołowiu, jeśli jest ona w dobrym stanie, najlepszym rozwiązaniem jest nic nie robić, według ekspertów. Jeśli natomiast farba się łuszczy, możemy pokryć ją winylową tapetą albo panelami. Nie są to opcje definitywne, ale najprostsze i najmniej kosztowne;
- pozwolić wodzie z kranu płynąć od 15 do 30 sekund (niektórzy zalecają nawet 1 minutę), zanim użyjemy jej do konsumpcji, kiedy kran nie był otwierany przez kilka godzin. Istnieje ryzyko, że woda, która zatrzymała się w rurach, może zawierać więcej ołowiu. Zalecenie to jest ważne dla domów, w których rurociągi mają lutowania z ołowiu, a więc dla większość tych, które zostały zbudowane przed 1990 rokiem. W niektórych domach, czasami trzeba pozwolić płynąć wodzie przed każdym użyciem. W tym przypadku, należy używać filtra. Może okazać się to dobrym rozwiązaniem, więc należy przeprowadzić test wody z kranu w laboratorium, aby poznać jej zawartość ołowiu;
- używać wody zimnej do picia i do gotowania (także w posiłkach dla niemowląt). Ołów łatwiej się rozpuszcza w wodzie ciepłej;
- zdjąć buty przed wejściem do domu, aby nie skazić wnętrza ziemią albo kurzem z zewnątrz;
- osoby narażone na kontakt z ołowiem w pracy powinny się przebierać, zanim wrócą do domu. Zaleca się również oddzielne pranie ubrań.
Jedzenie
- unikać gotowania bądź przechowywania jedzenia w garnkach emaliowanych, ponieważ mogą one zawierać ślady ołowiu. W przypadku wątpliwości, lepiej nie ryzykować;
- nie przechowywać jedzenia albo napojów alkoholowych i kwaśnych (sok owocowy, sok pomidorowy) w pojemnikach z kryształu zawierającego ołów, albo pokrytych motywami dekoracyjnymi z ołowiu;
- jeść produkty pokarmowe zrównoważone, zawierające wapń, witaminę D, żelazo, proteiny i cynk. Niedożywienie zwiększa ilość ołowiu, którą absorbujemy oraz osłabia obronę organizmu przeciwko zanieczyszczeniom.
Inne środki
- myć regularnie ręce, przede wszystkim przed jedzeniem, przed sjestą, przed pójściem spać (także ręce dzieci, oraz ich zabawki);
- podjąć środki ostrożności, jeśli często chodzicie na place zabaw w pobliżu wielkich dróg (dobrze myć ręce i stopy po powrocie, unikać jedzenia na miejscu, pilnować, żeby dziecko nie jadło ziemi i nie brało do ust innych przedmiotów);
- nie kupować biżuterii złej jakości;
- unikać praktykowania rzemiosła albo każdej innej działalności wymagającej posługiwania się ołowiem (witraże, na przykład) albo kontaktu z przemiotami z ołowiu (na strzelnicy, na przykład). Dobrze się poinformować na temat ryzyka i podjąć wszystkie konieczne środki ostrożności.
Leczenie medyczne zatrucia ołowiem
W większości przypadków, żadne medyczne leczenie nie jest wskazane. Najpoważniejsza interwencja polega na wyeliminowaniu i unikaniu każdego nowego kontaktu z ołowiem. Może to wymagać specjalistycznej inspekcji w domu. Kontrola lekarska ma generalnie miejsce co 3 i 6 miesięcy.W przypadku ciężkiego ostrego zatrucia, używamy czynników chelatujących, takich jak EDTA (kwas etylenodiaminotetraoctowy) albo kwas 2,3-dimerkaptobursztynowy, DMSA . Są one wstrzykiwane do żył, gdzie wiążą się z molekułami ołowiu we krwi, później są usuwane z moczem. Pozwalają one zredukować ołowicę o 40% do 50%. Leczenie zależy od ciężkości zatrucia.
W przypadku EDTA, leczenie trwa średnio 5 dni. Nie może się ono przeciągać w nieskończoność, ponieważ ten środek chelatujący wiąże się również z minerałami korzystnymi dla organizmu, takimi jak żelazo i cynk. Wspomnijmy jeszcze, że chelatacja może być również zagrożeniem, ponieważ ołów jest ponownie wprowadzany do obiegu krwi w organizmie. Poza tym, mogą się pojawić reakcje alergiczne.
Niewiele badań oceniło skuteczność tego leczenia, jeśli chodzi o redukcję symptomów oraz o długoterminowane zapobieganie skutkom zatrucia ołowiem. Decyzja o zastosowaniu tego typu leczenia zawsze powinna zależeć od rozmowy z lekarzem doświadczonym w tej dziedzinie. Równolegle, lekarz zaleca zdrowe odżywianie i jeśli to konieczne, suplemeny wapnia i żelaza.
Komentarze do: Zatrucie ołowiem (1)
ołów i kadm
1Zatrucie ołowiem była bardzo niebezpiecznym zjawiskiem z jednej prostej przyczyny, ponieważ ołów nie posiada dolnej granicy szkodliwości to też oznacza tylko tyle że minimalne stężenie tego metalu ciężkiego w naszej diec... pokaż całość