Zastosowanie lecznicze skrzypu polnego

Skrzyp polny (Equisetum arvense L.) należy do rodziny skrzypowatych (Equisetaceae). 300 mln lat temu skrzypy były roślinami drzewiastymi, które tworzyły rozległe lasy odgrywające ogromną rolę w tworzeniu pokładów węgla. Obecnie jednak skrzypy nie osiągają więcej niż 130 cm wysokości.

Wykorzystywany w lecznictwie gatunek skrzypu występuje powszechnie na całym świecie (w tym w Polsce). Wyjątkiem jest jedynie Australia. Roślina preferuje stanowiska wilgotne i podmokłe. Porasta jednak także ziemie suche i piaszczyste.

Nazwa łacińska Equisetum pochodzi od dwóch słów: equus (koń) i seta (włosy tworzące ogon). Jest ona związana z wyglądem wysuszonych pędów, które w większej ilości przypominają koński ogon. Polska nazwa skrzyp wywodzi się z kolei od specyficznego dźwięku skrzypienia powstającego przy pocieraniu pędów rośliny.

Surowiec farmakopealny (FP VIII) stanowią wysuszone w temperaturze 60˚C całe lub pocięte pędy płonne Equisetum arvense L. (Equiseti herba), które zebrane zostały w okresie od czerwca do września. Głównymi związkami czynnymi są flawonoidy: flawonole i flawony. One też służą do standaryzacji surowca. Zgodnie z Farmakopeą Polską VIII ziele skrzypu nie może zawierać mniej niż 0,3% sumy flawonoidów w przeliczeniu na izokwercytrozyd. Oprócz tego związku obecne są też inne flawonoidy, między innymi: genkwanina, 3-O-soforozyd i ekwizetryna. Ziele skrzypu cechuje się też dużą zawartością soli mineralnych, które stanowią nawet do 20% składu fitochemicznego surowca.

Zdecydowanie największy udział wśród związków mineralnych ma krzem (66%) w postaci połączeń krzemoorganicznych, nieorganicznych i rozpuszczalnych polimerów. Jednak jedynie 10% związków krzemu jest rozpuszczalna w wodzie i przechodzi do naparów lub odwarów, a co za tym idzie ulega wchłonięciu w organizmie. W surowcu występują również sole potasu, magnezu i glinu. Znaczenie dla aktywności surowca ma także obecność kwasów organicznych, w tym kwasu askorbowego, kawowego, protokatechowego i chlorogenowego. W Equiseti herba występują ponadto: kampesterol, ß-sitosterol, izofukosterol, śladowe ilości alkaloidów (m.in. nikotyny) i cholesterolu oraz węglowodany (glukoza, fruktoza, sacharoza, laktoza, mannitol, inozytol).

Podstawową aktywnością surowca jest działanie moczopędne. Za jego wystąpienie odpowiada zespół flawonoidów i pochodne kwasu kawowego, które zwiększają ilość wydalanej z moczem wody i jonów chlorkowych. Jednocześnie pod wpływem ziela skrzypu nie występuje zaburzenie równowagi elektrolitowej. Ponadto wymienione związki wykazują działanie przeciwzapalne i słabo przeciwbakteryjne. Z wpływu ziela skrzypu na układ moczowy wynika jego główne zastosowanie – leczenie schorzeń dróg moczowych, głównie zakażeń bakteryjnych i stanów zapalnych dróg moczowych, kamicy nerkowej i pęcherza moczowego oraz stanów nieżytowych dróg moczowych. Na skuteczność surowca w kamicy i jej profilaktyce wpływa również obecność kwasu krzemowego. Rozpuszczalna krzemionka jest bowiem wydalana częściowo z moczem, gdzie przeciwdziała krystalizacji składników mineralnych.

Zobacz również:

Choć działanie moczopędne surowca nie należy do silnych lecz umiarkowanych, ziele skrzypu jest składnikiem szeregu preparatów moczopędnych, między innymi: mieszanek ziołowych Urolson, Uropatina i Urosan-fix, kapsułek Uromix, pasty Neofitolizyna i wyciągu płynnego Diuronis. Surowiec wykorzystywany jest przede wszystkim do przepłukiwania i oczyszczania dróg moczowych i nerek (tzw. terapia płucząca). Pomaga nie tylko w istniejących już schorzeniach układu moczowego, ale zalecany jest również w ich profilaktyce. Preparaty skrzypu stosowane są także w schorzeniach prostaty, w celu poprawienia odpływu moczu. Przetwory z surowca podawane są także w schorzeniach reumatycznych i gośćciowych. Wchodzą między innymi w skład przeciwreumatycznej mieszanki ziołowej Fito-Mix-11. Zmniejszają również obrzękach pourazowe, jednak należy pamiętać, iż nie mogą być stosowane w obrzękach spowodowanych upośledzeniem czynności nerek lub serca.

Zawarta w surowcu rozpuszczalna krzemionka bardzo dobrze wchłania się z przewodu pokarmowego i wpływa korzystnie na przebieg procesów metabolicznych. Z tego względu preparaty ziela skrzypu (np. Acneflos, Reductosan, Herbatka Talia, Acnevulten) wykorzystywane są w leczeniu trądziku i w celu wspomagania odchudzania.

Equiseti herba jest też znanym środkiem remineralizującym. Obecny w surowcu krzem nie tylko zapobiega powstawaniu złogów kamicowych i wspomaga działanie moczopędne flawonoidów, ale także korzystnie wpływa na stan naczyń krwionośnych i narządów wewnętrznych. Zapobiega też demineralizacji tkanki kostnej i wspomaga uzupełnienie ubytków masy kostnej, co znalazło zastosowanie we wspomaganiu leczenia osteoporozy. Krzem zapobiega też łupieżowi, wypadaniu i przetłuszczaniu włosów, starzeniu się skóry i łamliwości paznokci. Związek wpływa bowiem pozytywnie na elastyczność błon śluzowych, kolagenu i tkanki łącznej. Ziele skrzypu jest więc często wykorzystywane w preparatach mających na celu wzmocnienie włosów, paznokci oraz poprawę wyglądu i kondycji skóry.

Przetwory z ziela skrzypu stosowane są również zewnętrznie, by przyspieszyć gojenie się drobnych urazów skóry. Surowiec cechuje się bowiem właściwościami przeciwkrwotocznymi i wzmacnia naskórek. Już w medycynie ludowej był wykorzystywany w celu zmniejszenia krwawienia w obfitych miesiączkach, drobnych krwawieniach z nosa, przewodu pokarmowego i płuc. Dawniej ziele skrzypu uznawane było przede wszystkim za surowiec skuteczny w chorobach układu oddechowego, zwłaszcza gruźlicy.

Ziele skrzypu jest nadal obiektem wielu badań. Niektóre z nich wykazują antyoksydacyjne działanie wyciągów z surowca, które zmniejszały aktywność wolnych rodników. Związane jest z tym także działanie hepatoochronne flawonoidów obecnych w skrzypie. W przeprowadzonych badaniach stwierdzono również aktywność antyproliferacyjną na liniach komórkowych nowotworów doświadczalnych, właściwości przeciwdrobnoustrojowe i genotoksyczne. Niektóre doświadczenia przeprowadzone na szczurach wskazują również na działanie przeciwcukrzycowe, uspokajające, a nawet przeciwdrgawkowe.

Marta Grochowska

Źródła:
Lamer-Zarawska E., Kowal-Gierczak B., Niedworok J.: Fitoterapia i leki roślinne. PZWL, Warszawa 2007.
Matławska I. (red.): Farmakognozja. Akademia Medyczna im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Wyd. 3. popr. i uzup., Poznań 2008.
Cisowski W.: Skrzyp polny – roślina lecznicza. Panacea 2010; 4 (33): 5-7.