Czym jest ból?

Każdy z nas w różnych sytuacjach swojego życia zaznał uczucia bólu. Mógł to być na przykład ból zęba, ból głowy czy ból odczuwany na skutek urazu. Jednak czy zastanawialiśmy się kiedyś czym jest faktycznie ból i w jaki sposób powstaje?

Zgodnie z definicją Międzynarodowej Organizacji Badania Bólu ból jest „nieprzyjemnym doświadczeniem czuciowym i emocjonalnym związanym z uszkodzeniem tkanek (rzeczywistym lub potencjalnym) lub opisywanym jako takie uszkodzenie”. Doznanie to powstaje w momencie, gdy bodźce mechaniczne, chemiczne, termiczne lub elektryczne przekroczą wartość graniczną, określaną mianem progu bólowego. Zwykle dochodzi wówczas do wspomnianego uszkodzenia tkanek. Zniszczone komórki zaczynają uwalniać mediatory bólu (m.in. kininy, prostaglandyny, histaminę, leukotrieny, serotoninę). Substancje te pobudzają lub uwrażliwiają receptory bólowe (nocyceptory), czyli zakończenia włókien czuciowych C i Aδ. Rolą tych receptorów jest właśnie odbiór bodźców bólowych w tkankach. Jak to się dzieje?

Nocyceptory zamieniają bodźce bólowe (termiczne, mechaniczne lub chemiczne) na impulsy elektryczne. W ten sposób zmieniają swoje właściwości elektrofizjologiczne. Wówczas dochodzi do tzw. sensybilizacji – zmiany wrażliwości (progu pobudzenia) receptorów bólowych. Czucie bólu jest jednak związane przede wszystkim z procesami zachodzącymi w ośrodkowym układzie nerwowym. To tam dochodzi do dalszego przewodzenia i przetwarzania bodźca bólowego. Za pomocą włókien nerwowych pobudzenie jest przewodzone poprzez rdzeń kręgowy do wzgórza i kory mózgowej, gdzie zachodzi proces rozpoznawania i lokalizowania bólu (nocycepcji). Płaty czołowe kory mózgowej biorą także udział w uświadamianiu bólu i reakcjach emocjonalnych, które są z nim związane. Reakcja psychiczna na ból jest w dużej mierze cechą indywidualną.

Jednak duży udział w jej kształtowaniu ma układ limbiczny, którego zadaniem jest przypominanie o wcześniejszych doznaniach bólowych. Różnice w odczuwaniu bólu przez różne osoby są związane także z różnymi emocjonalno-afektywnymi sposobami przetwarzania bólu. Z tego powodu w niektórych stanach bólowych stosuje się nie tylko leki przeciwbólowe, ale także leki psychotropowe. Odczuwanie bólu osłabia także układ hamujący przekaźnictwo bodźców bólowych (układ antynocyceptywny, przeciwbólowy). Układ ten działa poprzez endogenne peptydy opioidowe (endorfiny, dynorfiny, enkefaliny), które pobudzają receptory opioidowe. Te powstające w mózgu, przysadce i nadnerczach substancje hamują uwalnianie mediatorów bólowych, przez co zmniejszają ilość przewodzonych nocyceptywnych potencjałów czynnościowych.

Zobacz również:

Mówiąc o bólu warto zadać sobie także pytanie czemu on tak naprawdę służy. Jak się bowiem okazuje, mimo iż jego odczuwanie jest nieprzyjemne ma bardzo duże znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania. Dowodem na to jest rzadka genetyczna choroba (anaglezja wrodzona), polegająca na całkowitym braku zdolności odczuwania bólu. Osoby chore często narażają siebie na niebezpieczeństwo, gdyż brak im hamulca, jakim jest ból. Podstawową funkcją ostrego bólu jest bowiem ostrzeganie przed zagrożeniem oraz ochrona organizmu.

Początkowy ból wyzwala reakcję unikania (np. cofnięcie ręki od ostrego przedmiotu), co chroni przed dalszymi uszkodzeniami. Wówczas można mówić o jego pozytywnej roli. Jeśli jednak ból ma charakter przewlekły, staje się przyczyną długotrwałego cierpienia. Często wówczas jego zwalczenie jest podstawowym celem leczenia. Ból przewlekły może mieć postać bólów trwałych lub ciągle nawracających. Za kryterium bólu przewlekłego uznaje się czas trwania przekraczający trzy miesiące. Niekiedy można mówić o odrębnym zespole chorobowym związanym z odczuwaniem bólu.

Podstawowy podział doznań bólowych uwzględnia ich etiologię i patofizjologię. Wyróżnia się fizjologiczny lub patofizjologiczny ból z receptorów bólowych oraz ból neuropatyczny. Bólem fizjologicznym jest sygnał ostrzegawczy powstający przy oddziaływaniu bodźców szkodliwych na zdrową tkankę. Z takim rodzajem doznań bólowych mamy do czynienia np. w przypadku silnego ucisku czy oparzenia. Skutkiem reakcji bólowej jest natychmiastowa reakcja organizmu mająca na celu ochronę tkanki przed uszkodzeniem, np. cofnięcie ręki po dotknięciu gorącego żelazka. Ból powstający przy udziale receptorów bólowych może mieć także charakter patofizjologiczny (zapalny).

W przeciwieństwie do bólu fizjologicznego powstaje w wyniku uszkodzenia tkanki lub procesu zapalnego. O bólu neuropatycznym mówi się z kolei w przypadku uszkodzenia nerwów w wyniku ich zmiażdżenia, ucisku, zapalenia czy zaburzeń metabolicznych. W obrębie błon uszkodzonych nerwów powstają nowe białka receptorowe i kanałowe. Mimo uszkodzenia aktywność nerwu zostaje utrzymana (wytwarzanie ektopowych impulsów nerwowych), a to prowadzi do powstawania zmian neuroplastycznych w OUN. Takie warunki sprzyjają powstawaniu bardzo dotkliwych bólów neuropatycznych, w tym bólów fantomowych.

Inny podział dolegliwości bólowych oparty jest na miejscu ich powstawania. Bólem somatycznym określa się doznania bólowe pochodzące ze skóry (ból powierzchniowy), mięśni, stawów, kości lub tkanki łącznej (ból głęboki). Ból powierzchniowy początkowo ma ostry charakter i wyzwala wspomnianą już reakcję unikania. Następnie powstaje jednak ból wtórny, który jest tępy lub piekący, trudny do zlokalizowania. Podobny charakter (tępy i trudny do zlokalizowania) ma ból głęboki, np. ból głowy. Zwykle promieniuje do otoczenia. Zarówno bólowi głębokiemu, jak i bólowi wtórnemu towarzyszą często takie objawy, jak: złe samopoczucie, nudności czy nadmierne pocenie.

Jeśli ból związany jest z procesami zachodzącymi w narządach wewnętrznych (np. skurcze mięśni gładkich, stan zapalny trzustki) mówi się o bólu trzewnym (wisceralnym). Jego charakter jest tępy i głęboki. Reakcje wegetatywne, które niejednokrotnie pojawiają się w przypadku bólu są związane z wyrzutem amin katecholowych i pobudzeniem przez nie układu współczulnego. Dochodzi wówczas do przyspieszenia czynności serca, podwyższenia ciśnienia tętniczego krwi i rozszerzenia źrenic. Poza reakcją wegetatywną, wyróżnia się także reakcję motoryczną i psychiczną na ból. Ta pierwsza to nic innego jak obrona mięśniowa, która zabezpiecza i osłania miejsce uszkodzenia. Reakcją psychiczną jest natomiast lęk, a w przypadku przewlekłego bólu – depresja.

W zależności od przyczyny bólu na jego odczuwanie można wpłynąć m.in. poprzez wpływ na OUN (leki przeciwbólowe opioidowe i nieopioidowe, TLPD i in.), hamowanie syntezy prostaglandyn (NLPZ) oraz hamowanie przewodzenia impulsów w nocyceptorach (znieczulenie powierzchniowe lub nasiękowe) lub czuciowych drogach nerwowych (znieczulenie przewodowe).

Marta Grochowska

Źródła:
Niedziela M.: Definicje bólu. Manager Apteki 2006, 3,
Mutschler E.: Farmakologia i toksykologia – podręcznik. Wyd. II pod red. W. Buczko, MedPharm-Polska 2010,
Kostowski W., Herman Z. S. (red.): Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. PZWL, Warszawa 2010.