Zaburzenia elektrolitowe

Prawidłowe funkcjonowanie narządów i tkanek w znacznym stopniu jest uzależnione od izojonii, czyli równowagi stężeń poszczególnych elektrolitów wewnątrz i na zewnątrz komórki. W przestrzeni pozakomórkowej, a więc w osoczu i płynie śródmiąższowym dominują jony sodowe i chlorkowe. Obecne są także węglowodany i białka (mniej w osoczu ze względu na ograniczoną przepuszczalność ścian naczyń włosowatych).

Zawartość jonów w płynie wewnątrzkomórkowym jest zupełnie inna, zwłaszcza w grupie kationów. W przeciwieństwie do przestrzeni pozakomórkowej przeważają tu jony potasu. Wśród anionów również największą część stanowią jony chlorkowe. W płynie wewnątrzkomórkowym obecne są także białka.

Utrzymanie równowagi stężeń poszczególnych jonów jest zależna od wielu czynników. Ilość znajdujących się w organizmie jonów chlorkowych i sodowych regulowana jest m.in. przez nerki, hormonalny układ renina-angiotensyna-aldosteron i sodopędny peptyd przedsionkowy. Wydzielanie nerkowe bierze również udział w kontroli zewnątrzkomórkowej jonów potasu. Za stężenie wewnątrzkomórkowe odpowiada z kolei ATP-aza sodowo-potasowa. Jeszcze inne mechanizmy odpowiadają za stężenie jonów wapnia i fosforanów. Dla ich regulacji znaczenie ma działanie parathormonu, aktywnej postaci witaminy D3 (kalcytriolu) i kalcytoniny. Stężenie jonów magnezowych jest również zależne od kalcytoniny i kalcytriolu, a także aldosteronu i somatropiny.

Odpowiednie stężenie poszczególnych jonów w komórkach i poza nimi ma duże znaczenie dla funkcjonowania organizmu. Elektrolity odgrywają bowiem role ważne dla przebiegu wielu istotnych procesów fizjologicznych. Jony potasowe na przykład wpływają na aktywność enzymów i przekazywanie bodźców w neuronach i miocytach. Dla przebiegu wielu reakcji enzymatycznych istotne są też jony magnezowe. Ponadto wpływają na pobudliwość neuromięśniową, uwalnianie hormonów i neurotransmiterów. Z kolei jony wapnia wraz z fosforanami są nie tylko budulcem kości i zębów, ale wpływają też na skurcz mięśni, pracę gruczołów, wydzielanie hormonów, proces krzepnięcia krwi i przemiany metaboliczne.

Odpowiednie stężenie elektrolitów zależy nie tylko od procesów regulacyjnych, ale także od podaży soli mineralnych wraz z pożywieniem. Istotna jest między innymi ilość spożywanej soli kuchennej (jony Cl- i Na+). Wapń i fosforany obecne są w dużej ilości w mleku i jego przetworach oraz w warzywach strączkowych. Aby zapewnić odpowiednią podaż magnezu należy z kolei zwiększyć ilość zjadanych orzechów, migdałów i ziaren zbóż. Potas obecny jest w wielu produktach, jednak szczególnie dużą zawartością tego minerału cechują się owoce suszone, pomidory, ziemniaki i zielone warzywa.

Mimo dobrze zbilansowanej diety niekiedy dochodzi w organizmie do zaburzeń elektrolitowych. Mogą one być na przykład następstwem chorób nerek czy niewydolności kory nadnerczy.

Zobacz również:

Hiponatremia, czyli obniżony poziom jonów sodowych, rozpoznawalna jest przy stężeniu jonów Na+ poniżej 135 mmol/l. Przyczyną takiego stanu może być niewystarczająca podaż pierwiastka lub jego nadmierna utrata, czego konsekwencją jest odwodnienie (hipotoniczne lub izotoniczne). Hiponatremia może być również wynikiem rozcieńczenia płynów ustrojowych lub nieprawidłowego rozdziału jonów sodu. W takiej sytuacji mimo wystarczającej podaży sodu z pożywieniem obserwowany jest obniżony poziom jonów w przestrzeni pozakomórkowej.

Przyczyną hiponatremii może być zmniejszone wydalanie wody lub zaburzony transport jonów przez błony komórkowe. Obniżenie stężenia jonów sodowych poniżej wartości granicznych prowadzi do hipotonicznych zaburzeń krążenia (przy niewystarczającej podaży sodu) lub nudnościami, bólami głowy i apatią (przy rozcieńczeniu płynów ustrojowych lub nieprawidłowym rozdziale jonów sodowych). Nieprawidłowością jest nie tylko obniżony, ale też nadmiernie podwyższony poziom jonów sodu (powyżej 150 mmol/l). Hipernatremia może powstawać na skutek nadmiernego spożycia soli lub zwiększonej retencji sodu.

Jonów potasowych również może być zbyt mało w osoczu (hipokaliemia, poniżej 3,5 mmol/l) lub zbyt dużo (hiperkaliemia, powyżej 5,5 mmol/l). Niedobór potasu może objawiać się skurczami mięśni, zaparciami, apatią i zaburzeniami rytmu serca. Przyczyną może być nie tylko niewystarczająca podaż (np. w alkoholizmie, anoreksji), ale również choroby, takie jak hiperaldosteronizm, zespół Cushinga czy schorzenia nerek. Hipokaliemia może być również działaniem niepożądanym niektórych leków, np. tiazydów.

Namiar jonów potasu może z kolei mieć miejsce np. przy zbyt szybkim wlewie roztworów do podania dożylnego zawierających potas. Hiperpotasemia może być też wynikiem ograniczonego wydalania jonów K+ w niewydolności nerek, niedoborze mineralokortykosteroidów. Ryzyko jej wystąpienia wiąże się także z leczeniem przy pomocy tzw. diuretyków oszczędzających potas (np. aldosteronu). Hiperkaliemia objawia się podobnie jak hipokaliemia.

Objawami hipokalcemii są z kolei: tężyczka, parestezje i skurcze mięśni gładkich. Niedobór jonów wapniowych stwierdzany jest przy stężeniu wapnia w surowicy poniżej 2,2 mmol/l. Dojść do niego może np. w trakcie ciąży lub karmienia piersią, kiedy znacznie wzrasta zapotrzebowanie na ten pierwiastek. Hipokalcemia może być też związana z niedoborem witaminy D, niedoczynnością przytarczyc, zapaleniem trzustki, niewydolnością nerek lub zespołem złego wchłaniania. W przypadku niektórych chorób może dojść do sytuacji odwrotnej, czyli hiperkalcemii (stężenie wapnia w surowicy powyżej 2,7 mmol/l). Jej przyczyną może być na przykład nadczynność przytarczyc, choroba Addisona czy guz złośliwy. Objawem hiperkalcemii jest utrata łaknienia i masy ciała, zaparcia, wzdęcia, wielomocz i zaburzenia rytmu serca. W skrajnych przypadkach może dojść do psychozy, a nawet śpiączki.

Jednym z najczęstszych zaburzeń elektrolitowych jest hipomagnezemia, o której mówi się przy stężeniu magnezu w surowicy poniżej 0,7 mmol/l. Do niedoboru magnezu predysponuje choroba alkoholowa, przewlekłe choroby jelit, nadczynność tarczycy i przytarczyc oraz hiperaldosteronizm. Hipomagnezemia objawia się m.in. tężyczką i częstoskurczem. Przeciwieństwem hipomagnezemii jest hipermagnezemia, stwierdzana gdy stężenie magnezu w osoczu przekracza 1,25 mmol/l. Może towarzyszyć niewydolności nerek, niedoczynności tarczycy i chorobie Addisona. Przyczyną może być też nadmierna podaż, np. przy podaniu nadmiaru środków przeczyszczających (siarczanu magnezu). Objawami hipermagnezemii są: zaparcia i obniżona pobudliwość mięśni poprzecznie prążkowanych.

Stwierdzone w badaniach biochemicznych zaburzenia elektrolitowe polegające na niedoborze poszczególnych jonów są wskazaniem do odpowiedniej suplementacji. W przypadku hipokaliemii zalecane jest przyjmowanie preparatów potasu w formie tabletek o przedłużonym działaniu lub tabletek musujących. Przy niedoborze wapnia objawiającym się tężyczką sole wapnia w połączeniu z organicznymi kwasami węglowymi podawane są dożylnie. Zastosowanie znalazły również preparaty doustne. Najkorzystniejsze właściwości posiada węglan oraz mleczan wapnia. Niedobór magnezu uzupełnia się doustnymi preparatami zawierającymi ten pierwiastek w ilości nie mniejszej niż 10 mmol jonów Mg2+ dziennie.

Autor:

Marta Grochowska

Źródło:

Mutschler E.: Farmakologia i toksykologia – podręcznik. Wyd. II pod red. W. Buczko, MedPharm-Polska 2010.