Śluzowe środki przeczyszczające

Śluzy są mieszaninami związków należących do węglowodanów, a dokładnie homopolisacharydów lub heteropolisacharydów. Ich charakterystyczną cechą jest zdolność do pęcznienia w wodzie i tworzenia w niej lepkich i ciągliwych roztworów (koloidów lub żeli). Niekiedy do grupy śluzów zaliczane są także gumy, które posiadają dodatkowe właściwości klejące.

Ze względu na charakter chemiczny wyróżnia się śluzy i gumy kwaśne (zawierają składniki kwaśne, takie jak kwas D-galakturonowy, kwas L-guluronowy, kwas D-glukuronowy i ich etery) oraz śluzy i gumy obojętne (zawierają m.in. heksozy, pentozy, alkohole cukrowe, 6-deoksyheksozy i ich połączenia eterowe). Do tej pory w przyrodzie nie odkryto związków o charakterze śluzów zasadowych.

Śluzy występują w roślinach, w komórkach skórki powłoki nasiennej oraz w komórkach i komorach śluzowych. Pełnią w nich funkcje zapasowe - magazynują wodę. Bogate w te związki są gatunki należące do rodzin Malvaceae, Plantaginaceae, Linaceae, Asteraceae, Scrophulariaceae i Boraginaceae.

Działanie śluzów jest wyłącznie miejscowe, ponieważ po przyjęciu doustnym nie ulegają one wchłonięciu z przewodu pokarmowego. Nie przenikają także przez błony śluzowe skóry. Działanie przeczyszczające śluzów wynika z ich zdolności do pochłaniania wody i pęcznienia. Zwiększają one dzięki temu objętość treści znajdującej się w jelitach. To z kolei przyczynia się do rozciągnięcia ścian jelit i poprawienia ich perystaltyki. Skutkiem tego jest ułatwienie wydalenia stolca. O aktywności przeczyszczającej świadczy wartość tzw. indeksu pęcznienia (IP). Jest on oznaczany przez określenie objętości jaką przyjmuje 1 g surowca przez 4 godziny pęcznienia w środowisku wodnym.

Śluzy działają jednak nie tylko przeczyszczająco, ale również przeciwkaszlowo, przeciwzapalnie, a nawet immunostymulująco. Wykorzystywane są również do łagodzenia drażniącego działania innych leków lub ich ostrego smaku, a także jako emulgatory i substancje pęczniejące, np. przy produkcji tabletek.

Surowce śluzowe wykorzystywane w leczeniu zaparć

Nasienie lnu (siemie lniane, Lini semen)

Dojrzałe, wysuszone nasiona lnu zwyczajnego (Linum usitatissimum) zawierają od 6 do 10% śluzu cechującego się dużą lepkością. Jest on mieszaniną kwaśnych arabinoksylanów, ramnogalakturonianów i galaktanów. Zgodnie z Farmakopeą Polską VIII wskaźnik pęcznienia nie może być mniejszy niż 4. Poza śluzami siemie lniane zawiera także znaczne ilości (do 40%) oleju tłustego bogatego w nienasycone kwasy tłuszczowe (głównie kwas linolenowego). W nasionach lnu znajdują się także: glukozydy cyjanogenne, lignany, fitosterole oraz białko.
Działanie przeczyszczające wykazują całe lub rozgniecione nasiona. Obecny w ich skórce śluz pęcznieje w przewodzie pokarmowym, zwiększając objętość treści jelitowej i pobudzając perystaltykę. Ponadto śluz działa jak środek poślizgowy, co dodatkowo ułatwia wypróżnienia. Defekacji sprzyja również zawarty w nasionach lnu tłuszcz – działanie poślizgowe.

Zobacz również:

Aby uzyskać efekt przeczyszczający konieczne jest spożycie sporej dawki surowca. Należy przyjmować doustnie łyżkę stołową nasion (nierozdrobnionych lub ze zmiażdżoną powłoką nasienną) 2-3 razy dziennie. Wypróżnienie powinno nastąpić po ok. 18-24 godzinach.Wadą siemienia lnianego jest jego znaczna kaloryczność (470 kcal/100g). Powinny go zatem unikać osoby z nadwagą.

Nasienie babki płesznika (Psyllii semen)

Surowiec stanowią całe, dojrzałe nasiona babki płesznik (Plantago psyllium) i babki piaskowej (Plantago arenaria). Zawartość śluzu w łupinie nasiennej waha się w granicach 4-12%. Wskaźnik pęcznienia zgodnie z Farmakopeą Polską VIII nie może być mniejszy niż 10. Poza śluzem złożonym głównie z arabinoksylanów nasiona zawierają także glikozydy irydoidowe (aukubina), olej tłusty (5-13%) oraz białko (15-20%). Nasiona babki płesznika dzięki obecności śluzu, stosowane doustnie, chłoną wodę i silnie pęcznieją. W ten sposób zwiększają objętość treści wypełniającej jelita i nasilają ruchy perystaltyczne. Przeczyszczające działanie uzyskuje się przy dawce 10-30 g surowca dobowo, po ok. 12-24 godzinach.

Nasienie i łupina nasienna babki jajowatej (Plantaginis ovatae semen/seminis tegumentum)

Surowiec pozyskany z babki jajowatej (Plantago ovata) zawiera w łupinie nasiennej do 25% śluzu. Śluz stanowi mieszaninę kwaśnych arabinoksylanów z niewielkim udziałem ramnozy i kwasu galakturonowego. Farmakopea Polska VIII podaje jako wymaganie dla tych surowców określoną wartość wskaźnika pęcznienia. Nie może być ona mniejsza niż 9 w przypadku nasienia z babki jajowatej i 40 w przypadku łupiny nasiennej. Surowce te zawierają także znaczne ilości celulozy (ok. 80%), a także skrobię, irydoidy, związki triterpenowe, fitosterole, białko i olej tłusty. Podobnie jak nasienie lnu i babki płesznika nie ulegają strawieniu w przewodzie pokarmowym, ale pęczniejąc ułatwiają wypróżnienie. Uzyskanie takiego efektu jest możliwe przy dawce 10-30 g nasion lub 3-10 g łupiny nasiennej w ciągu doby.

Agar

Surowiec ten ma postać stężałego wysuszonego żelu pochodzącego z glonów krasnorostów (Rodophyta), głównie z rodzajów Gelidium, Gracilaria, Pterocladia i Eucheuma. Uzyskiwany jest przez wytrawianie alg wrzącą wodą. Uzyskany wyciąg jest następnie sączony, zagęszczany i suszony. Wskaźnik pęcznienia zawartego w agarze śluzu nie może być mniejszy niż 10 (wg Farmakopei Polskiej VIII). Polisacharydy stanowią aż 90% składu tego surowca. Głównymi węglowodanami agaru jest agaroza i kwaśna agaropektyna. Surowiec zawiera także wodę (do 20%), substancje mineralne (ok. 5%) i związki azotowe (ok. 5%).Agar działa przeczyszczająco dzięki silnej zdolności do pęcznienia w wodzie. Sproszkowany agar należy stosować w dawce 1-2 łyżeczki dziennie, pamiętając by nigdy nie spożywać go w postaci suchej, ale zawsze z płynem, dżemem czy owocami.

Karagen (Carragen)

Karagen stanowią wysuszone plechy krasnorostów chrzęścicy kędzierzawej (Chondrus crispus) oraz gatunki należące do rodzaju Gigartina. Głównymi polisacharydami tego surowca są karageniny, czyli polimery D-galaktozy. Wskaźnik pęcznienia powinien być wyższy niż 12. W karagenie obecne są także związki mineralne (sole bromu i jodu) oraz proteiny. Właściwość pęcznienia w przewodzie pokarmowym ułatwia wypróżnienie oraz daje uczucie sytości. Karagen stosowany jest w postaci odwarów (1,5 g surowca na szklankę wody).

Jak stosować

W trakcie stosowania surowców śluzowych należy dbać o odpowiednio dużą podaż płynów. Jest ona bowiem niezbędna dla osiągnięcia efektu przeczyszczającego. Warto także zauważyć, że spożywanie surowców śluzowych może wpływać na wchłanianie przyjmowanych jednocześnie leków, osłabiając ich działanie. Należy zatem inne preparaty farmaceutyczne stosować 2 godziny po lub godzinę przed środkiem przeczyszczającym zawierającym śluzy. W niektórych przypadkach istnieje też konieczność zmiany dawki stosowanych leków, np. insuliny w cukrzycy typu 1.

Wskazania

Śluzowe środki przeczyszczające wskazane są w zaparciach nawykowych, w chorobach odbytu (np. szczeliny odbytu, choroba hemoroidalna), zespole nadpobudliwego jelita i zapaleniu uchyłków. Preparaty te mogą być stosowane także w przypadku zaparć u kobiet będących w ciąży.

Przeciwwskazania

Surowce śluzowe nie mogą być wykorzystywane w leczeniu zaparć w sytuacji niedrożności jelit lub zwężeń w obrębie przewodu pokarmowego.

Autor:
Marta Grochowska

Źródła:
Matławska I. (red.): Farmakognozja. AM Poznań 2008,
Kohlmulzer S.: Farmakognozja. PZWL, Warszawa 2007.