Substancje psychotropowe

Zgodnie z treścią ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii substancją psychotropową nazywana jest każda substancja (pochodzenia naturalnego lub syntetycznego) działająca na ośrodkowy układ nerwowy, określona w wykazie substancji psychotropowych stanowiącym załącznik do wspomnianej ustawy.

Ze względu na potencjał uzależniający oraz zakres stosowania substancje psychotropowe dzielone są na cztery grupy I-IV P.

SUBSTANCJE PSYCHOTROPOWE GRUPY I-P nie mają zastosowania medycznego. Ponadto są związkami silnie uzależniającymi. Z tego względu zostały wyłączone z obrotu farmaceutycznego i mogą być wykorzystywane wyłącznie w celach naukowych.

Przykłady:

Psylocybina – związek występujący w grzybach z rodzaju Psilocibe i Stropharia, w organizmie przekształcana do aktywnej psylocyny.
Psylocyna – związek alkalidowy z grzybów Psilocibe spp., agonista receptorów serotoninowych.
Tetrahydrokannabinole – gruba substancji odpowiedzialnych za działanie psychoaktywne konopii siewnych (Cannabis sativa)
Meskalina – związek otrzymywany z kaktusa Lophophora williamsi, agonista receptorów serotoninowych.
Metylokatynon – inhibitor zwrotnego wychwytu dopaminy i noradrenaliny.
Pochodne amfetaminy (metamfetamina, brolamfetamina, tenamfetamina, tenocyklidyna) – patrz: amfetamina.

SUBSTANCJE PSYCHOTROPOWE GRUPY II-P – substancje zaklasyfikowane do tej grupy mają niewielkie zastosowanie medyczne i duży potencjał nadużywania. Mogą być wykorzystywane w celach medycznych, przemysłowych i badaniach naukowych. W aptekach muszą być przechowywane w zamkniętych metalowych szafach lub kasetach (trwale przymocowanych do ścian lub podłóg) znajdujących się w odpowiednio zabezpieczonych pomieszczeniach, w miejscu niedostępnym dla pacjentów. Rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie środków odurzających, substancji psychotropowych, prekursorów kategorii 1 i preparatów zawierających te środki lub substancje określa również sposób prowadzenia ewidencji przychodu i rozchodu tych środków. Obrót substancjami psychotropowymi grupy II-P musi być prowadzony w formie tzw. książki kontroli zatwierdzanej przez wojewódzkiego inspektora farmaceutycznego. Sprzedaż preparatów zawierających substancje psychotropowe tej grupy może się natomiast odbywać wyłącznie na podstawie specjalnych, różowych recept, które są drukami ścisłego zarachowania.

Przykłady:

Amfetamina (i jej pochodne: deksamfetamina, lewamfetamina, lewometamfetamina, metamfetamina, etylamfetamina) jest pochodną beta-fenyloetyloaminy zwiększającą stężenie noradrenaliny, dopaminy i serotoniny w komórkach nerwowych. Przyśpiesza akcję serca, podnosi ciśnienie tętnicze krwi, rozszerza źrenice i zmniejsza apetyt. Ponadto poprawia samopoczucie oraz zwiększa fizyczną i psychiczną wydolność organizmu. Amfetamina została w Polsce wycofana z lecznictwa.
Ketamina (prep. Ketanest) jest pochodną fencyklidyny, wykazującą działanie anestetyczne i kataleptyczne. Wywołuje tzw. znieczulenie zdysocjowane – zanik aktywności ruchowej, zniesienie bólu i świadomości. Lek stosowany jest w celu znieczulenia ogólnego w czasie krótkotrwałych zabiegów chirurgicznych lub diagnostycznych, przy bolesnej zmianie opatrunku oraz w premedykacji do znieczulenia ogólnego w połączeniu z innymi środkami (np. benzodiazepinami).
Pentazocyna (prep. Pentazocinum) jest opioidowym lekiem przeciwbólowym wykazującym zarówno agonistyczny (kappa, mi), jak i antagonistyczny (delta) wpływ na receptory opioidowe. Stosowana jest w postaci iniekcji (dożylnie, domięśniowo lub podskórnie) w bólu o nasileniu od umiarkowanego do silnego.
Metylofenidat (prep. Concerta) najprawdopodobniej hamuje zwrotny wychwyt dopaminy i noradrenaliny. Wykorzystywany jest w leczeniu zespołu nadpobudliwości ruchowej z deficytem uwagi (ADHD) u dzieci powyżej 6. roku życia.

SUBSTANCJE PSYCHOTROPOWE GRUPY III-P mają istotne znaczenie medyczne i średni potencjał do wywołania uzależnienia. Podobnie jak substancje należące do grupy II-P mogą myć stosowane w celach medycznych, przemysłowych i naukowych. Ewidencja przychodu i rozchodu tych substancji jest prowadzona przez apteki w formie comiesięcznych zestawień.

Zobacz również:

Przykłady:

Buprenorfina (prep. Bunondol, Suboxone, Transtec) to opioidowy lek przeciwbólowy wykorzystywany w leczeniu uzależnienia od narkotyków opioidowych.
Cyklobarbital – pochodna kwasu barbiturowego (patrz: pochodne kwasu barbiturowego), obecnie wycofana z obrotu farmaceutycznego w Polsce.
Flunitrazepam – lek należący do benzodiazepin (patrz: benzodiazepiny), obecnie dostępny w Polsce jedynie na zasadzie importu docelowego.

SUBSTANCJE PSYCHOTROPOWE GRUPY IV-P mają podobny zakres zastosowań i sposób prowadzenia ewidencji przychodu i rozchodu, jak grupy III-P. Charakteryzują się natomiast mniejszą tendencja do wywoływania uzależnienia.

Zolpidem (prep. Apo-Zolpin, Hypnogen, Nasen, Onirex, Polsen, Sanval, Stilnox, Xentic, Zolpic, Zolsana, Zoratio) jest lekiem nasennym. W zależności od dawki może wywoływać działanie uspokajające, przeciwdrgawkowe i miorelaksacyjne. Mechanizm działania polega wiązaniu z receptorami benzodiazepinowymi omega (BZD1) należącymi do podjednostki alfa kompleksu receptora GABA-A. Lek wskazany jest w krótkotrwałym leczeniu bezsenności.
Benzodiazepiny (np. alprazolam, estazolam, chlordiazepoksyd, klorazepat, brotizolam, diazepam, bromazepam, alprazolam, triazolam, klobazam, oksazolam, ketazolam fludiazepam, flurazepam, helazepam, kamazepam, klonazepam, klotiazepam, lorazepam, lormetazepam, medazepam, nimetazepam, nitrazepam, oksazepam, pinazepam, temazepam, tetrazepam) wykazują działanie przeciwlękowe, uspokajające, nasenne i przeciwdrgawkowe. Mechanizm działania polega na oddziaływaniu z receptorami benzodiazepinowymi wchodzącymi w skład kompleksów GABA-ergicznych. W ten sposób benzodiazepiny nasilają powinowactwo kwasu gamma-aminomasłowego do receptorów GABA-ergicznych, powodując otwarcie kanałów chlorkowych, hiperpolaryzację i zmniejszenie pobudliwości komórek nerwowych. Wykorzystywane są między innymi w leczeniu padaczki, zaburzeń lękowych, nadmiernego i bolesnego napięcia mięśni szkieletowych oraz zaburzeń snu.
Pochodne kwasu barbiturowego (allobarbital, butobarbital, fenobarbital, barbital, metylofenobarbital, sekbutabarbital) działają uspokajająco, nasennie, przeciwdrgawkowo i przeciwskurczowo. Ponadto hamują ośrodek oddechowy oraz wytwarzanie hormonu tyreotropowego (TSH). Preparaty zawierające barbiturany stosowane są w leczeniu uogólnionych napadów padaczkowych toniczno-klonicznych oraz napadów częściowych prostych.

Marta Grochowska

Źródła:
Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii z dnia 29 lipca 2005 r. (Dz.U. Nr 179, poz. 1485)
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 11 września 2006 r. w sprawie środkow odurzajacych, substancji psychotropowych, prekursorow kategorii 1 i preparatow zawierajacych te środki lub substancje;
pharmindex.pl;
Janiec W. (red.): Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2008.