Jakie substancje działają miejscowo znieczulająco?

Działanie miejscowych środków znieczulających polega na odwracalnym i miejscowo ograniczonym znoszeniu pobudliwości zakończeń nerwowych, które są wrażliwe na ból. Znoszona zostaje także zdolność przewodzenia czuciowych włókien nerwowych. Jaki jest skutek takiego działania?

Oczywiście utrata zdolności czucia i odczuwania bólu w danym miejscu. W tym momencie należy zaznaczyć, że środki miejscowo znieczulające w przeciwieństwie do środków znieczulających ogólnie nie mają wpływu na świadomość.

Dokładny mechanizm działania środków znieczulających polega na wiązaniu się z zależnymi od napięcia kanałami sodowymi i blokowaniu ich funkcji. W ten sposób uniemożliwiony zostaje napływ jonów sodu do komórki, a tym samym depolaryzacja włókna nerwowego. Przy zablokowaniu odpowiedniej ilości kanałów sodowych niemożliwe staje się osiągnięcie progu pobudzenia. Przepływ impulsów nerwowych zostaje zatem przerwany. Jeśli środki miejscowo znieczulające zostaną podane w większym stężeniu zablokowana może zostać także aktywność innych kanałów jonowych, np. potasowych.

Szybkość wchłaniania środków znieczulających miejscowo z miejsca podania jest zależna od wielu czynników. Duże znaczenie dla skuteczności ma wartość pH środowiska. Wpływa ona bowiem na zdolność penetracji tych substancji. Z tego też względu środki wykorzystywane do znieczulenia miejscowego słabiej działają w obrębie tkanki z toczącym się procesem zapalnym. Tworzący się obrzęk prowadzi bowiem do niedoboru tlenu, czego skutkiem jest miejscowa kwasica mleczanowa i związane z nią obniżenie pH. Należy jednak pamiętać, że olbrzymie znaczenie ma przede wszystkim rodzaj użytego środka. Na przykład niektóre leki znieczulające miejscowo podane na zmienioną zapalnie błonę śluzową przedostają się do krwi tak szybko, jak po podaniu dożylnym.

Środki miejscowo znieczulające wykorzystywane są do znieczulenia powierzchniowego, nasiękowego, przewodowego i dożylnego miejscowego w obrębie kończyn. Zwykle podawane są łącznie z substancjami zwężającymi naczynia (najczęściej z noradrenaliną lub adrenaliną), co spowalnia rozprzestrzenianie się środka znieczulającego. Dzięki temu czas działania ulega wydłużeniu, a ogólna toksyczność zmniejsza się. Dodatkowych środków zwężających naczynia nie wykorzystuje się jednak w przypadku silnie ukrwionych części ciała, okolicy moczowo-płciowej i odbytu oraz w trakcie operacji w obrębie dystalnych części ciała.

Stosowanie miejscowych środków znieczulających, tak jak w przypadku wszystkich innych leków wiąże się z ryzykiem wystąpienia działań niepożądanych. Zwykle dotyczą one narządów, w obrębie których są stosowane. Możliwość ciężkiego, a nawet zagrażającego życiu powikłania występuje w sytuacji zastosowania zbyt wysokiego stężenia leku (objawy ośrodkowe i sercowe) oraz w przypadku reakcji alergicznych (pokrzywka, wstrząs anafilaktyczny, skurcz oskrzeli).

Zobacz również:

Pierwszym odkrytym środkiem wykazującym zdolność wywoływania miejscowego znieczulenia była kokaina. Ten estrowy alkaloid otrzymywany z krzewu kokainowego (Erythroxylon coca) cechuje się jednak silnym potencjałem uzależniającym oraz niestabilnością w czasie sterylizacji. Z tego względu kokaina, mimo bardzo silnego działania znieczulającego, została w lecznictwie wyparta przez inne środki znieczulające.

Podobną strukturą chemiczną (pochodne kwasu benzoesowego) co kokaina cechują się oksybuprokaina i proksymetakaina. Oba związki znalazły zastosowanie przede wszystkim w okulistyce w postaci kropli do oczu.

Do estrowych środków znieczulających miejscowo zaliczana jest także benzokaina, wykorzystywana wyłącznie do znieczulenia powierzchniowego. Związek ten stanowi składnik tabletek do ssania, mających złagodzić ból gardła (np. Septolete Plus). Benzokaina ma też duże zastosowanie w stomatologii, występując w takich preparatach, jak Baby Orajel, Dentosept A czy Dentispray. Wykorzystywana jest także w chorobie hemoroidalnej, gdyż wchodzi w skład zalecanych w tym schorzeniu preparatów – np. czopków Hemorol. Benzokaina jest też składnikiem pudrów leczniczych (np. Pudroderm, Dermopur) stosowanych w celu łagodzenia objawów w półpaścu, ospie wietrznej i ukąszeniach owadów oraz żeli i maści (np. Savarix, Sapoven) wskazanych w żylakach kończyn dolnych, obrzękach i ciężkości nóg. Innym środkiem znieczulającym miejscowo, także należącym do estrów, jest prokaina.

W przeciwieństwie do benzokainy dobrze rozpuszcza się w wodzie. Ze względu na hydrolizę do dietyloaminoetanolu i PABA rozszerza naczynia krwionośne. Prokaina wykorzystywana jest w znieczuleniach nasiękowych (roztwory 0,5%) oraz przewodowych (roztwory 1-2%). Tetrakaina także jest środkiem znieczulającym miejscowo typu estrowego. Wykazuje działanie 10 razy silniejsze od prokainy. Związek jest jednak także 10 razy bardziej toksyczny. Wchodzi w skład preparatów złożonych stosowanych do znieczuleń powierzchniowych w stanach zapalnych błony śluzowej odbytu (np. czopki i maść Ruskorex). Preparat w formie plastra leczniczego (Rapydan) wykorzystywany jest natomiast przy powierzchniowych zabiegach chirurgicznych przy wkłuwaniu igły.

Drugą grupą związków są środki znieczulające miejscowo typu amidów kwasowych. Wyróżniają się długotrwałym działaniem i dobrą tolerancją. Zaliczane do tej grupy związki to: lidokaina, prilokaina, mepiwakaina, bupiwakaina, 5-ropiwakaina i artykaina.

Najczęściej stosowana jest lidokaina, która wykazuje się szybkim i długim działaniem miejscowo znieczulającym. Siła znieczulenia jest 4 razy większa od działania prokainy przy jednocześnie jedynie 2-krotnie większej toksyczności. Zaletą środka jest także brak konieczności stosowania dodatkowych preparatów zwężających naczynia. Lidokaina wykorzystywana jest do znieczulenia powierzchniowego, nasiękowego i przewodowego. Jest składnikiem wielu preparatów zalecanych m.in. w chorobie hemoroidalnej (np. czopki i krem doodbytniczy Procto-Glyvenol, maść Aesculan, żel Neo-Aesculan), bólu gardła (np. tabletki do ssania i aerozol Orofar, tabletki do ssania Envix) czy bolesnym ząbkowaniu (żel Bobodent, Calgel, Dentinox N).

Lidokaina jest również składnikiem preparatów przeznaczonych do wstrzyknięć (np. Depo-Medrol, Dicloratio, Hydrocortisonum), gdzie jej zadaniem jest ułatwienie podania właściwego leku. Zastosowanie preparatów zawierających w swoim składzie lidokainę jest bardzo szerokie. Używane są m.in. w stomatologii i chirurgii jamy ustnej (np. przed umocowaniem koron dentystycznych, przy przygotowywaniu wcisków stomatologicznych, wycinaniu wędzidełka), dermatologii (przed małymi zabiegami chirurgicznymi), otolaryngologii (np. przed płukaniem zatok czy usunięciem polipów z nosa) i ginekologii (np. znieczulenie krocza przy porodzie). Lidokaina bywa też łączona z innymi środkami miejscowo znieczulającymi np. prilokainą w preparacie Emla (krem i plaster) stosowanym m.in. przed zabiegami chirurgicznymi w obrębie skóry, nakłuciem i cewnikowaniem żył lub tetrakainą we wspomnianym już preparacie Rapydan.

Bupiwakaina działą 3-4-krotnie silniej i 5-krotnie dłużej znieczulająco od lidokainy. Może być stosowana do wszystkich rodzajów blokad nerwowych. Wykorzystywana jest do znieczulenia miejscowego (nasiękowego, nerwów obwodowych i zewnątrzoponowych), dzięki czemu znalazła zastosowanie w chirurgii, położnictwie oraz w zabiegach diagnostycznych i terapeutycznych. Pozostałe substancje działają analogicznie, choć są zdecydowanie rzadziej wykorzystywane jako długo działające środki znieczulające.

Marta Grochowska

Źródła:
Mutschler E.: Farmakologia i toksykologia – podręcznik. Wyd. II pod red. W. Buczko, MedPharm-Polska 2010,
Janiec W. (red.): Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2008,
pharmindex.pl.