Rola farmakoterapii w leczeniu zaburzeń odżywiania

Zaburzenia odżywiania są silnie związane z psychiką. Osoby chore obsesyjnie myślą o jedzeniu, swojej masie ciała i wyglądzie. Etiopatogeneza zaburzeń odżywiania jest wieloczynnikowa. Swój udział mają nie tylko wspomniane czynniki psychologiczne, ale również biologiczne i społeczne.

Wbrew powszechniej opinii schorzenia te nie dotyczą wyłącznie kobiet, ale coraz częściej stają się także problemem mężczyzn. Najczęstszymi zaburzeniami odżywiania są jadłowstręt psychiczny i żarłoczność psychiczna.

JADŁOWSTRĘT PSYCHICZNY (ANOREKSJA)

Jadłowstręt psychiczny określa się również mianem anoreksji (z języka greckiego – brak apetytu). Choroba ta ma charakter przewlekły i cechuje się dużą śmiertelnością oraz złym rokowaniem. Zaledwie ¼ osób chorych reaguje na zastosowane leczenie. Znaczną rolę w patomechanizmie schorzenia ma obniżony poziom aktywności serotoninergicznej i katecholoaminergicznej. Obserwowane jest również podwyższone stężenie greliny i neuropeptydu Y, który zwiększa łaknienie. Poziom endorfin i leptyny jest z kolei obniżony.

Kryteriami wykorzystywanymi do diagnozy anoreksji są:

zmniejszenie masy ciała o co najmniej 15% w stosunku do masy prawidłowej lub wartość BMI poniżej 17,5 kg/m2 będące wynikiem unikania jedzenia,
zaburzenia samooceny dotyczącej własnego wyglądu,
zaburzenia hormonalne, w tym zanik miesiączkowania.

Do innych objawów jadłowstrętu psychicznego należą: bradykardia, obniżone ciśnienie tętnicze krwi, obrzęki obwodowe, wypadanie włosów, zanik mięśni i tkanki mózgowej, zaburzenia gospodarki elektrolitowej, zwolnienie procesów metabolicznych, obniżona temperatura ciała i hipoglikemia. Zmiany mogą dotyczyć również krwi obwodowej – leukopenia, niedokrwistość, trombocytopenia. Ponadto osoby cierpiące na anoreksję są bardziej narażone na rozwój osteoporozy. Choroba sieje także ogromne spustoszenie w obszarze psychiki. Nieustanna koncentracja na własnym wyglądzie jest przyczyną zaburzeń lękowych, obsesyjno-kompulsywnych oraz stanów depresyjnych. Rokowania w przypadku jadłowstrętu psychicznego są złe, jednak zdecydowanie większą szansę na wyleczenie mają osoby, u których objawy wystąpiły w młodym wieku (między 14. a 18. rokiem życia) i wcześnie rozpoczęły terapię.

Leczenie anoreksji wymaga wielokierunkowego działania i niejednokrotnie hospitalizacji. Początkowym etapem jest terapia ratująca życie. Jej celem jest wyrównanie zaburzeń dotyczących gospodarki wodno-elektrolitowej oraz przeciwdziałanie wyniszczeniu organizmu. Niezbędnym elementem jest również psychoterapia. Skuteczność farmakoterapii w przypadku jadłowstrętu psychicznego jest niestety bardzo ograniczona. Jej rola ogranicza się jedynie do zmniejszenia ryzyka nawrotu choroby (u pacjentów z wyrównaną masą ciała) i zwiększenia łaknienia.

Zobacz również:

Do niedawna leczenie farmakologiczne jadłowstrętu psychicznego opierało się na stosowaniu neuroleptyków, czyli antagonistów receptorów dopaminowych, m.in. chlorpromazyny, sulpridu i pimozidu. Ich działanie polegało na zwiększeniu łaknienia i prowadziło do umiarkowanego przyrostu masy ciała. Mechanizm działania nie jest w pełni wyjaśniony, ale może wiązać się z hamowaniem znajdującego się w podwzgórzu ośrodka sytości. Skuteczność tej grupy leków nie została jednak potwierdzona w badaniach klinicznych. Ponadto stosowanie neuroleptyków wiąże się z ryzykiem wystąpienia wielu działań niepożądanych, takich jak wzmożone napięcie mięśni, ślinotok czy spadki ciśnienia tętniczego krwi. Z tego też względu neuroleptyki nie są obecnie rutynowo wykorzystywane w leczeniu anoreksji.

Zastosowanie w farmakoterapii tego schorzenia znalazła natomiast fluoksetyna należąca do grupy leków przeciwdepresyjnych. Jej działanie jest wynikiem hamowania zwrotnego wychwytu serotoniny (SSRI). Lek pozwala na złagodzenie zaburzeń depresyjnych oraz zmniejszenie lęku przed nadmiernym przytyciem. Ponadto fluoksetyna zapobiega nawrotom choroby. Jej podanie okazuje się niestety nieskuteczne w przypadku chorych będących w fazie niedoboru masy ciała. Z tego względu u osób z niskim BMI nie stosuje się leków zmniejszających łaknienie (SSRI) oraz leków o działaniu kardiotoksycznym (trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne). U takich osób wykorzystywana jest natomiast mianseryna i mirtazapina. Obie substancje należą do leków przeciwdepresyjnych, które zwiększają łaknienie poprzez blokowanie receptorów histaminowych (H1), a jedynie nieznacznie wpływają na układ krążenia (antagonizm wobec receptorów α1). W leczeniu anoreksji stosowana jest również cyproheptadyna. Lek ten nie tylko wykazuje hamujący wpływ na receptory H1, ale także silne działanie przeciwserotoninowe.

ŻARŁOCZNOŚĆ PSYCHICZNA (BULIMIA)

Żarłoczność psychiczna bywa również określa jako bulimia (z języka greckiego – krowi głód). Schorzenie to również należy do przewlekłych chorób psychicznych, jednak w porównaniu do anoreksji cechuje się lepszymi rokowaniami. Na trwałe wyleczenie ma bowiem szansę ok. 50% chorych. Jednak rokowanie również w tym przypadku od wczesnego rozpoznania i szybkiego rozpoczęcia leczenia. Podobnie jak u anorektyków, u osób cierpiących na bulimię obserwowane są: obniżona aktywność serotoninergiczna i podwyższone stężenie neuropeptydu Y.

Kryteriami diagnostycznymi żarłoczności psychicznej są:

powtarzające się napady gwałtownego objadania przebiegające z uczuciem braku kontroli nad ilością i kalorycznością przyjmowanych pokarmów,
stosowanie nieprawidłowych zachowań kompensacyjnych w celu przeciwdziałania przyrostowi masy ciała, np. prowokowanie wymiotów, stosowanie leków moczopędnych, środków przeczyszczających, intensywnych ćwiczeń fizycznych,
przesadna troska o sylwetkę i masę ciała.

Bulimii towarzyszą również liczne objawy somatyczne. U osób chorych obserwowane są między innymi zaburzenia rytmu serca w wyniku zmian elektrolitowych (obniżony poziom potasu) będących konsekwencją stosowania środków przeczyszczających, odwadniających i prowokowania wymiotów. Ponadto występować mogą: obrzęk ślinianek przyusznych, próchnica zębów, nadżerki, owrzodzenia dziąseł, jamy ustnej, gardła i przełyku. Często pojawiają się także zaburzenia miesiączkowania i torbiele jajników.

Podstawową formą leczenia bulimii jest psychoterapia, jednak leczenie farmakologiczne także odgrywa pewną rolę. Nie można również nie zauważyć faktu, iż jest ono bardziej skuteczne w przypadku tego schorzenia w porównaniu z leczeniem anoreksji. Jest to najprawdopodobniej skutek braku głębokich zmian patologicznych, które występują w jadłowstręcie psychicznym w wyniku długotrwałego głodzenia. Jedynym środkiem wykorzystywanym w leczeniu bulimii o udowodnionym działaniu jest fluoksetyna. Lek ten zmniejsza objawy napadowego objadania się. Poprawa następuje stopniowo i jest zależna od czasu trwania leczenia – minimum 16 tygodni. Obecnie podejmowane są również próby zastosowania w farmakoterapii bulimii leków przeciwpadaczkowych, szczególnie topiramatu (fenytoina i karbamazepina są mało skuteczne). Badania prowadzone są także nad działającym przeciwwymiotnie ondansetronem, który jest antagonistą receptorów 5-HT3.

Źródła:
• Janiec W. (red.): Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2008,
• www.zaburzeniaodzywiania.info.

Autor: Marta Grochowska