Leki przeczyszczające - który wybrać?

Zaparcia są bardzo powszechnym problemem, dotyczącym ok. 20% populacji. Zaburzenia wypróżniania znacznie obniżają jakość życia. Jeśli zmiana diety i stylu życia nie przynosi rezultatów z pomocą przychodzą leki przeczyszczające. W aptece jest dostępnych bardzo wiele preparatów mających ułatwić defekację.

Każdy ma jednak nieco inne właściwości i sposób działania. Warto więc poznać ich charakterystykę, by móc wybrać odpowiedni dla siebie środek.

1. ŚRODKI POŚLIZGOWE

Pokrywają powierzchnię masy kałowej i błony śluzowej jelita cienką śluzową warstwą, co ułatwia wypróżnianie.

Parafina ciekła (olej parafinowy) charakteryzuje się dość łagodnym działaniem, które obserwowane jest dopiero po 8–12 godzinach od zastosowania. Powinna być zażywana w ilości 1–2 łyżek stołowych. Wbrew powszechnej opinii nie jest środkiem zupełnie nieszkodliwym. Może bowiem zmniejszyć wrażliwość odbytnicy na bodźce i wtórnie nasilić zaparcie. Stosowana długotrwale odkłada się w węzłach chłonnych krezki, wywołując stan zapalny i zmiany o charakterze rozrostowym. Może również wywołać świąd odbytu i upośledzić wchłanianie związków rozpuszczalnych w tłuszczach (w tym witamin), co często prowadzi do niedoborów. Z tego powodu parafiny ciekłej powinny unikać przede wszystkim kobiety w ciąży. Olej parafinowy nie jest też lekiem komfortowym, gdyż stosowany w większych dawkach wycieka przez zwieracz, plamiąc bieliznę.

Dokusan sodu obniża napięcie powierzchniowe fazy tłuszczowo-wodnej i ułatwia przenikanie wody i tłuszczów do mas kałowych zmiękczając je. Wykazuje też właściwości emulgujące przez co ułatwia wchłanianie wielu substancji (w tym leków). Dostępny jest w postaci syropu i czopków. Może być stosowany u dzieci powyżej 6 miesiąca życia oraz u kobiet w ciąży. Z preparatów dokusanu nie powinny jednak korzystać kobiety karmiące piersią, gdyż związek ten przenika do mleka. Dokusan sodu jest na ogół dobrze tolerowany, choć może wywoływać nudności i uczucie gorzkiego smaku w ustach.

2. ŚRODKI ZWIĘKSZAJĄCE OBJĘTOŚĆ KAŁU (tzw. mechaniczne, masowe)

Działają poprzez pęcznienie, czyli powiększenie własnej objętości lub poprzez pochłanianie wody. Efektem tego jest rozciągnięcie ścian jelita i pobudzenie perystaltyki. Leki te nie są wchłaniane z przewodu pokarmowego.

ŚRODKI PĘCZNIEJĄCE

Są głównie lekami roślinnymi. Zawarte w nich włókniste substancje, takie jak błonnik, gumy, pektyny, hemicelulozy chłonąc wodę tworzą żele, które zwiększają objętość i uwodnienie mas kałowych. Do środków pęczniejących należą nasiona lnu, babki lancetowatej i zwyczajnej, proszek z nasion babki płesznika (psyllium), otręby pszenne, karagen, agar, sole kwasy alginowego oraz syntetyczne estry celulozy. Ich działanie jest łagodne i bezpieczne. Jedynie na początku terapii możliwe są wzdęcia i uczucie pełności w nadbrzuszu. Środki te mogą być zatem stosowane u kobiet w ciąży i dzieci powyżej 6 miesiąca życia. Wyjątkiem jest metyloceluloza, która jest niewskazana dla dzieci. Podstawą skuteczności i bezpieczeństwa środków pęczniejących jest picie dużych ilości wody. Przy niewystarczającej podaży płynów może dojść do dalszego zagęszczenia mas kałowych i nasilenia zaparć. Ze względu na możliwość adsorbcji przyjmowanych leków, należy zachować minimum 2-godzinny odstęp między innymi preparatami leczniczymi a środkami pęczniejącymi.

Zobacz również:

ŚRODKI OSMOTYCZNE

Zwiększają ciśnienie osmotyczne i zatrzymują pochłonięta wodę w świetle jelita. Do tej grupy leków przeczyszczających należą przede wszystkim sole (np. siarczan sodu, siarczan magnezu, wodorofosforan sodu, diwodorofosforan sodu). Właściwości osmotyczne wykazują również makrogol, sorbitol i laktuloza. Siła działania środków osmotycznych zależy w dużej mierze od zastosowanej dawki. Mogą działać bardzo łagodnie lub wywoływać gwałtowne i szybkie wypróżnienie. Z powodzeniem mogą być podawane kobietom w ciąży. Nie dają interakcji lekowych, mogą jednak powodować uczucie wzdęcia, ból brzucha i kolkę. Dużym niebezpieczeństwem związanym ze stosowaniem tych leków grozi sytuacja, gdy wydalenie mas kałowych jest niemożliwe, np. z powodu porażenia perystaltyki, istnienia przeszkody mechanicznej. Działanie środków osmotycznych nie podlega bowiem regulacji fizjologicznej. Co za tym idzie w przypadku niemożności wypróżnienia może dojść do nadmiernego rozciągnięcia ściany jelita, a nawet jej pęknięcia. Leki tej grupy nie powinny być zatem stosowane w opisanych sytuacjach.

3. ŚRODKI DZIAŁAJĄCE DRAŻNIĄCO

Mogą działać poprzez pobudzanie zwojów układu przywspółczulnego, co nasila perystaltykę przewodu pokarmowego lub poprzez bezpośredni wpływ na mięśnie gładkie. Ze względu na punkt uchwytu dzieli się je leki działające na jelito cienkie i leki działające na jelito grube.

ŚRODKI DZIAŁAJĄCE DRAŻNIĄCO NA JELITO CIENKIE

Olej rycynowy (olej rącznikowy) w przewodzie pokarmowym, na skutek enzymatycznej hydrolizy rozkładany jest do glicerolu i kwasu rycynolowego. Tworzące się sole kwasu rycynolowego (mydła rycynolowe) działają silnie drażniąco na jelito cienkie. Nasilają aktywność wydzielniczą gruczołów jelitowych, ograniczają wchłanianie wody i elektrolitów oraz przyspieszają pasaż treści. Wypróżnienie występuje po ok. 3–4 godzinach od zastosowania leku. Olej rycynowy jest bardzo silnym środkiem i może powodować przekrwienie narządów jamy brzusznej i miednicy mniejszej. Z tego powodu jest przeciwskazany w przypadku ciąży – ryzyko poronienia. Może również wywoływać bolesne skurcze jelit oraz nasilić istniejące w obrębie jamy brzusznej stany zapalne. Podobnie jak olej parafinowy utrudnia wchłanianie witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Lek sprzedawany jest w postaci płynu i kapsułek.

ŚRODKI DZIAŁAJĄCE DRAŻNIĄCO NA JELITO GRUBE

Środki roślinne opierają się na aktywności glikozydów antrachinonowych obecnych m.in. w liściach senesu, kłączu rzewienia, korze kruszyny, zagęszczonym soku z aloesu (alonie). Związki te pod wpływem enzymów bakteryjnych obecnych w jelicie rozkładają się do substancji czynnych. Ich działanie przeczyszczające pojawia się po ok. 8–12 godzinach od przyjęcia preparatu. Mimo iż są to leki roślinne mają szereg działań niepożądanych. Mogą powodować nadmierne działanie przeczyszczające, nawykowe zaparcia, nasilenie i przedłużenie krwawienia miesiączkowego, a przy długotrwałym stosowaniu – wystąpienie zapalenia jelita grubego i hipokaliemii. Ze względu na przechodzenie związków antrachinonowych do mleka matki, nie mogą być stosowane u kobiet karmiących – ryzyko biegunki u dziecka.

Środki syntetyczne pod względem chemicznym są estrami difenoli z kwasem octowym. Dzięki takiej postaci nie podrażniają błony śluzowej żołądka i jelita cienkiego. Działające przeczyszczająco difenole są bowiem uwalniane dopiero w jelicie grubym i podczas wchłaniania w nabłonku jelitowym. Działanie występuje po ok. 8-12 godzinach, dlatego lek powinien być podawany przed snem. Głównym przedstawicielem tej grupy środków przeczyszczających jest bisakodyl. Difenole podobnie jak antrazwiązki mogą powodować wiele działań niepożądanych, m.in. zapalenie jelita grubego. Mogą też wywoływać skórne reakcje alergiczne oraz nietolerancję ze strony żołądka. Ważne w przypadku preparatów doustnych jest niepopijanie środka leczniczego mlekiem i niestosowanie równocześnie leków neutralizujących sok żołądkowy. Otoczka leku przeczyszczającego rozkłada się w środowisku alkalicznym, jakie występuje w jelicie. Mleko lub preparaty stosowane na nadkwaśność podwyższają pH w żołądku powodując wcześniejszy rozpad otoczki i podrażnienie błony śluzowej żołądka przez uwolniony lek. Bisakodyl występuje także w postaci czopków.

4. INNE

Lubiproston jest nowym lekiem o charakterze bicyklicznego kwasu tłuszczowego. Mechanizm działania lubiprostonu polega na aktywowaniu kanałów chlorkowych komórek nabłonka jelita cienkiego. Efektem tego jest zwiększenie wydzielenia wody do światła jelita (rozmiękczenie mas kałowych) oraz nasilenie perystaltyki.

Glicerol jest łagodnym środkiem, poprawiającym motorykę przewodu pokarmowego. Sprawdza się w sytuacjach, gdy konieczne jest natychmiastowe działanie (wypróżnienie występuje po 15–30 minutach od zastosowania). Podawany jest w postaci czopków doodbytniczych. Bezpieczny dla niemowląt i kobiet w ciąży. Należy zwrócić uwagę na rozmiar czopków, który jest dostosowany do wieku: 1 g dla niemowląt, 2 g dla dzieci, 4 g dla dorosłych.

Marta Grochowska

Żródła:
Janiec W.: Farmakodynamika. Podręcznik dla studentów farmacji. PZWL, Warszawa 2008,
Kostowski W., Herman Z. S.: Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. PZWL, Warszawa 2010,
Rutter P.: Opieka farmaceutyczna. Elsevier Urban & Partner, 2006,
Jachowicz R. (red.): Farmacja praktyczna. PZWL, Warszawa 2010.