Priorytety zmian w Programie Szczepień Ochronnych

Choroby zakaźne i zakażenia bakteryjne - mimo ogromnego postępu w medycynie - nadal są poważnym problemem, szczególnie w określonych grupach wiekowych.  Wśród bakterii najbardziej niebezpieczne są te z grupy otoczkowych*, zwłaszcza pneumokoki oraz meningokoki.

Są one zagrożeniem nie tylko dla niemowląt i dzieci, ale także dla osób starszych, oraz dla młodzieży. Najlepszą metodą w walce z tymi bakteriami są szczepienia.

Przez wiele lat istniały trudności w stworzeniu skutecznych szczepionek przeciwko bakteriom otoczkowym, gdyż polisacharydy, z których zbudowana jest otoczka są słabo immunogenne i nie indukują pamięci immunologicznej. Przełomem było stworzenie nowoczesnych szczepionek skoniugowanych.

Na całym świecie wprowadza się do kalendarzy szczepień szczepienia przeciw bakteriom otoczkowym szczepionkami skoniugowanymi, gdyż skutecznie chronią przed chorobami, zapewniają długotrwałą odporność, a kolejne z nich pokrywają coraz więcej serotypów agresywnych bakterii.

Na zewnątrz ściany komórkowej bakterii występuje otoczka zbudowana głównie z wielocukrów  (polisacharydów). Stanowi dla bakterii dodatkowe zabezpieczenie i pozwala przeżyć w trudnych dla niej warunkach oraz chroni przed działaniem układu immunologicznego człowieka – nie jest rozpoznawana przez komórki pierwszej linii obrony przed zakażeniami.

Dzięki temu bakterie przełamują bariery śluzówkowe i powodują m.in. posocznicę (zwaną sepsą), a po wniknięciu do ośrodkowego układu nerwowego - zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. To właśnie przeciwko otoczce wytwarzane są białka odpornościowe (przeciwciała)  w naszym organizmie. Białka te nie atakują samej komórki bakteryjnej, gdyż jest ona chroniona przez otoczkę. M.in. dlatego bakterie otoczkowe (Hib-Haemophilus influenzae typu B, pneumokoki - Streptococcus pneumoniae, meningokoki - Neisseria meningitides).są dla nas bardziej niebezpieczne niż ich odmiany bezotoczkowe.

1. Szczepienia niemowląt i małych dzieci przeciw bakteriom otoczkowym

Na zakażenia bakteriami otoczkowymi najbardziej narażone są najmłodsze dzieci, ponieważ ich niedojrzały układ odpornościowy nie jest w stanie poradzić sobie z tak niebezpiecznym przeciwnikiem.

Szczepienia przeciw HiB wprowadzono do polskiego kalendarza szczepień obowiązkowych w 2007 roku. W efekcie znacznie zmniejszyła się liczba zakażeń inwazyjnych wywoływanych przez tę bakterię, co dowodzi skuteczności szczepień.

Szczepienia przeciw pneumokokom wszystkich dzieci do 2 roku życia to najpilniejsza obecnie zmiana rekomendowana przez ekspertów do PSO. Póki co szczepienia szczepionką skoniugowaną – 10-walentną lub 13-walentną - są zalecane. Obowiązkowo szczepione są (od 2008 r.) dzieci z grupy wysokiego ryzyka zakażeń pneumokokowych, którą od 30.09.2011 poszerzono o wcześniaki.

Nadanie profilaktyce pneumokokowej rangi priorytetu wynika z sytuacji epidemiologicznej: wysokiego nosicielstwa, dużej liczby zachorowań i rosnącej oporności pneumokoków na antybiotyki. Do niedawna opierały się tylko penicylinie. Niestety coraz częściej większości przypadków niewrażliwości na penicylinę towarzyszy brak wrażliwości na inne antybiotyki, a nawet na antybiotyki „ostatniej szansy”.

Ponadto, z biegiem czasu kolejne odmiany pneumokoków stają się agresywne i wywołują ciężkie choroby. Od wielu lat najczęstszą ich przyczyną w Polsce wśród dzieci do 5 lat są pneumokoki o serotypach 14, 19F, 9V, 6B, 23F (znajdują pokrycie w obu dostępnych szczepionkach skoniugowanych) Ostatnio obserwowany jest wzrost zakażeń serotypami  3 i 19A (pokrywa je szczepionka 13-walentna).

Szczepienia przeciw meningokokom skoniugowaną szczepionką przeciw meningokokom serogrupy C są na liście szczepień zalecanych w polskim kalendarzu szczepień. Najczęstszą przyczyną zakażeń u niemowląt i małych dzieci jest serogrupa B, przeciw której nie ma jeszcze szczepionki. Gdy się pojawi i gdy do kalendarza wejdą szczepienia przeciw pneumokokom, wtedy kolejnym celem w PSO staną się powszechne szczepienia przeciw  meningokokom B.


2. Szczepienia osób starszych przeciw bakteriom otoczkowym - pneumokokom

W grupie zwiększonego ryzyka chorób pneumokokowych - oprócz małych dzieci, które są narażone ze względu na jeszcze nie w pełni rozwinięty układ odpornościowy - są także osoby starsze, u których z wiekiem spada odporność organizmu (układ immunologiczny „starzeje się”). O ile zachorowania dotyczą obu skrajnych grup wiekowych, to śmiertelność z powodu tych chorób jest największa wśród ludzi starszych. Dzieje się tak głównie dlatego, że w tej grupie najczęściej mamy także do czynienia z obecnością chorób współtowarzyszących, które są dodatkowym obciążeniem i zwiększają prawdopodobieństwo niepomyślnego rokowania.

Wyniki badań w Polsce (2006-2009) pokazują, że najczęstszą postacią inwazyjnej choroby pneumokokowej u osób 55+ jest bakteriemia i zapalenie płuc z bakteriemią.

Eksperci zalecają osobom starszym szczepienia przeciw pneumokokom. Warto się szczepić, gdy skończy się 50 lat, zwłaszcza że pod koniec 2011 r. zatwierdzona do stosowania w tej grupie wiekowej została nowoczesna szczepionka skoniugowana 13-walentna (dotychczas były tylko polisacharydowe). Dzięki koniugacji (połączeniu polisacharydu otoczki pneumokoka z białkiem) silniej pobudzana jest odpowiedź układu odpornościowego i przez to wytwarzana długotrwała odporność.


3. Szczepienia młodzieży przeciw bakteriom otoczkowym - meningokokom

Meningokoki - wbrew powszechnej opinii - zagrażają nie tylko najmłodszym dzieciom. Istotną grupą obarczoną ryzykiem infekcji jest młodzież między 11. a 24. rokiem życia, ze szczytem zachorowań w wieku 15-19 lat.

Co czwarty młody człowiek może być bezobjawowym nosicielem i zakażać osoby podatne. Sprzyja temu życie towarzyskie, częsta zmiana środowisk, daleko posunięta tolerancja dla zasad higieny, przebywanie w dużych skupiskach ludzkich, podróże zagraniczne i mobilność tej grupy.

Meningokoki są jedną z najczęstszych przyczyn zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych; wywołują także sepsę - na ogół trudno wykryć te choroby we wczesnym stadium (objawy typowe dla grypy czy przeziębienia). Jednak ich przebieg może być błyskawiczny: w ciągu krótkiego czasu choroba osiąga zaawansowane stadium, prowadząc do śmierci chorego lub bardzo poważnych konsekwencji – głuchoty, uszkodzenia mózgu, amputacji kończyn (przy sepsie aż 50% pacjentów umiera w ciągu 24 godzin od rozpoznania objawów).

W Europie (w tym w Polsce) dominują meningokoki serogrupy B i C. Serogrupa  B jest najczęstszą przyczyną zakażeń u niemowląt i małych dzieci. Meningokoki grupy C częściej powodują zachorowania u dzieci starszych, młodzieży i dorosłych, w tym zachorowania epidemiczne. Coraz częściej zdarzają się zakażenia wywoływane przez serogrupy Y oraz W-135.

Eksperci zalecają szczepienia dzieci oraz młodzieży do 25 r.ż., a także osób dorosłych w każdym wieku z zaburzeniami odporności oraz narażone na zachorowanie w wyniku zawodowego bezpośredniego kontaktu z chorymi lub meningokokami. Dostępne są szczepionki skoniugowane: mono (przeciw serogrupie C) lub czterowalentna (przeciw serogrupom A, C, Y i W-135) oferujące ochronę skuteczną i trwałą.

Polski Program Szczepień Ochronnych

Od 2007 r. głównym priorytetem zmian zgłaszanych przez Pediatryczny Zespół Ekspertów ds. Programu Szczepień Ochronnych jest wprowadzenie do kalendarza powszechnych szczepień przeciwko pneumokokom dla dzieci poniżej 2. r.ż.

W tym roku po raz kolejny nie ujęto ich w ogłoszonym przez Ministerstwo Zdrowia Programie Szczepień Ochronnych. Jednak w związku z zagrożeniem inwazyjną chorobą pneumokokową, postanowiono rozszerzyć szczepienia, uwzględniając większą liczbę dzieci z grup ryzyka 
Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 18 sierpnia 2011 r. w sprawie obowiązkowych szczepień ochronnych, na podstawie art. 17 ust. 10 ustawy z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz. U. Nr 234), rozszerza obowiązkowe szczepienia przeciwko pneumokokom na obecnie już wszystkie grupy ryzyka.

Kolejnym priorytetem jest wprowadzenie do obowiązkowego Programu Szczepień Ochronnych wysoko skojarzonej szczepionki pięciowalentnej, która zapobiega: błonicy, tężcowi, krztuścowi, poliomyelitis oraz inwazyjnym zakażeniom Hib. Szczepionka ta zmniejsza liczbę liczby iniekcji w pierwszych dwóch latach życia z 16 do 9.